Илмуда, жашауда да жетишимликни юлгюсю

Бек насыплы заманы – атасы бла тенгизге чыкъгъаны

Кёп адамла бла ёхтемленеди бизни уллу къыралыбыз Россей. Аладан бири Михаил Васильевич Ломоносовду – биринчи орус алим, естествоиспытатель, литератор, тарыхчы, художник. Ол 1711 жылда 19-чу ноябрьде Архангельский губернияда Денисовка элде туугъанды. Атасы Василий Дорофеевич Ломоносовну кесини чабакъ тутаргъа жюрюген къайыкълары болгъанды. Юйюрюн да ол чабакъ тутуу бла кечиндиргенди. Ломоносовну анасы уа орус эфендини къызы эди. Анасы эртте ёлюп, Михаил Васильевич ёксюз къалгъанды. Сабийлигин эсгергенде, ол кесини бек насыплы заманына тогъуз-онжыллыгъында атасы бла тенгизге чыкъгъан кюнлерин санагъанды. Башха насыбы уа – анасы аны окъургъа юйретген эди.

Билим алыуну ажайып жолунда

Артда акъылман, философ боллукъ жашчыкъны биринчи китаплары «Арифметика» бла «Грамматика» болгъандыла.

Онтогъуз жыл болгъанда, ол, атасындан эркинлик алып, Москвагъа кетгенди. Анда ол беш жыл жашагъанды. Ол заманны ичине Славян-грек-латынь академияда окъугъанды, не тюрлю илмуладан да билим алгъанды. 1735 жылда, иги окъугъаны себепли, аны Петербургга Академический университетге жибергендиле. Ол анда да устазларын билими, андан да кёп билирге итиннгени бла сейирсиндиргенди. Ала аны андан ары да окъургъа Германиягъа жибергендиле.

Химия илмудан биринчи орус профессор

Тыш къыралда Михаил Ломоносов математикадан, физикадан, философиядан, химиядан бютюнда терен билим алгъанды. Аны бла бирге тау ишлени эм металлургияны жаны бла да окъугъанды. Алай а бек сюйген илмусу химия болгъанлай къалгъанды. Германияда ол беш жыл чакълы тургъанды. Андан къайтхандан сора химия илмудан биринчи орус профессор болгъанды.

Ол физика илму бла да кюрешгенди. Латин тилде илму ишле жазгъанды. 1748 жылда Ломоносовха деп Россейде биринчи орус химия илму-излем лаборатория ачхандыла.

Алимни атын жюрютген университет

В 1755 жылда Ломоносов кюрешип, Москвада университет ачдыргъанды. Ол уллу жетишим эди, бютюнда анда жарлылагъа да окъур чыкъгъанын белгилесек. 1759 жылда уа ол артыкъ къолайлы болмагъанлагъа гимназия да ачдыргъанды. 1940 жылдан бери, бусагъатлада да, ол университет – Москваны къырал университети Ломоносовну атын жюрютеди. Бюгюн анда тогъуз-он факультет ишлейди – педагогикадан билим бергенден башлап космос тинтиулени факультетине дери. Университетни филиаллары Къазахстанда, Узбекистанда, Азербайджанда, Арменияда, башха жерледе да бардыла.

Тарыхчы да, назмучу да, астроном да…

Аны филологиядан, тарыхдан, химиядан, физикадан, астрономиядан, башха илмуладан, адабиятдан да кёп илму ишлери барды. Дагъыда ол одала, поэмла, эпиграммала, трагедияла жазгъанды. Белгили орус назмучу А.С. Пушкин а: «Тарыхчы, риторик, физик, механик, химик, минеролог, художник эм назмучу», – деп, аны юсюнден къысха сёзюнде алай айтханды. Кертиси бла да, ол аллай адам болгъанды – Россей къыралын окъуулу да, бай да этерге итиннген.

Жашау жолу – жетишимледен толу

Ломоносов, сёз ючюн, миялаланы тюрлю-тюрлюлерин чыгъаргъанды, аллай фабрика окъуна къурагъанды. Дагъыда физикадан жылыуну, электричествону юсюнден жорукъланы ачханды эмда астрономияда Венера планетада атмосфера болгъанын ачыкълагъанды. Ол метеорологияда барометрни тюрлю-тюрлюлерин ишлегенди. Россейде география илмуну мурдорун да Ломоносов салгъанды. Минерологияда, бизде болгъан минералланы жыйып, каталог этгенди.

Адабиятда ызы

Михаил Васильевич Ломоносов адабият, тарых, тил илму жаны бла да кёп кюрешгенди. Белгили кесаматчы В.Г. Белинский аны юсюнден: «Бизни орус адабиятыбыз Ломоносовдан башланады», – дегенди. «Россей грамматиканы» да автору ол болгъанды.

Ёмюрле ётселе да арада, аны назму тизиую, теманы сайлауу да эски болмагъанды. Дуния тюрленнген болмаз, тюрленнген адамды, аны жашау болуму, ич дуниясы деп келеди кёлюнге, аланы окъусанг.

             ***

Озуп кетген заманлада

Сейир этгендиле халкъла

Отну жарыкъ жаннганына,

Аны къарыу алгъанына,

Ол эрите билгенине,

Жылыу, къууат бергенине.

Назмула бла бирге, поэт Ломоносов тамсилле да жазгъанды. Аладан бири буду:

Бёрю бла сюрюучю

Кюндюзгю дауур тохтагъанлай,

Сюрюучюча кийинип, бёрю,

Къолуна да таякъ алгъанлай,

Белине зырнай^[1] къысып кёрдю.

Букъдуруп къулагъын къалпакъгъа,

Агъачны атланды жашырын,

Жол алды да, чыкъды жалпакъгъа,

Ах, келип къой-къозу ашары.

Къалкъыгъан эди да сюрюучю,

Аллалыкъ эди къайсын сюйсе,

Алай ол а – омакъ кийиучю,

Мычыды, хапар-таурух кюсей.

Сёлешеме деп, ачды аузун,

Сёзю чыкъмай, улуп башлады.

Сюрюучю жаш, олсагъат туруп,

Бёрюге ачыулу атлады.

Михаил Васильевич Ломоносов 1765 жылда 15-чи апрельде ёлгенди. Петербургда асыралгъанды.