Халкъ чыгъармачылыкъны бир кесеги

Къабарты-Малкъарны халкъ жазыучусу Тёппеланы Алим кёп жылланы ичинде малкъар эм къарачай элледе халкъ чыгъармачылыкъны жыйып айланнганды. Ол миллетибизни уучу фольклорун жыйып, басмагъа хазырлагъан эди. Жарсыугъа, жазыучу дуниясын алышхандан арысында ол къагъытла тас болуп, бюгюннге дери табылмай турадыла. Андан бир къауум таурух сакъланадыла. Мен сизни аладан бири бла шагъырей этерге сюеме.

УУЧУ ЗАУУРБЕК БЛА ШАЙТАНЛА

Кёнделенни аты бурун заманлада Тогъалан болгъанды. Элни тёгереги, жилян жырып ёталмазча, терен агъач эди. Ма ол заманлада Чегемден Кёнделеннге бир уучу юйюр кёчюп келгенди. Уучула тёрт къарындаш болгъандыла: Къалмукъ, Байрамукъ, Баппу, Зауурбек деп.

Кичи къарындаш Зауурбек бир кюн уугъа баргъанды. Тызыл тарыны теренине кирип, бир кийик да ёлтюрюп, кече бир терен дорбунда къалгъанды. Кечени бир заманында сейир дауурлагъа уяннганды. Уянса да, даулаш-дауурладан ангылагъаны болмай, жукълар умут этгенди. Алай дауурла, бютюнда жууукъ болуп, аны тёгерекден алгъанча окъуна кёрюннгендиле. Зауурбек, аланы шайтанла болгъанларын ангылап: «Тейри, былагъа уа алдатмам!» – деп, дорбунда уллу от этгенди. Тюнене ёлтюрген кийигини жапхагъын кесип алып, шишлик этгенди. Зауурбек шишликни отха салыр-салмаз, не сейир-аламат, ол кийик, отдан секирип чыгъып, бияры къачханды. Шайтанла шум болгъандыла. «Бу не сейирди, мен уугъа жюрюгенли да быллай аламатны кёрмегенме!» – деп, Зауурбек къоркъаракъ окъуна болгъанды.

«Аллай бир аны несине сейир этесе, сейир десенг, сейирни уа Къалмукъ кёргенди!» – деп, шайтанла Зауурбекни хыликкя этгендиле.

Зауурбек юйюне къайтып келгенде, дорбунда болгъан сейир ишлени жашырып:

– Къалмукъ, сен ууда не сейирни кёргенсе, айт! – деп, аны бел къайишинден тутуп тохтагъанды.

– Зат да кёрмегенме! – деп, Къалмукъ жукъ айтыргъа унамагъанды.

– Кёргенсе! Айтмасанг, шайтанланы кеслерине айтдырлыкъма! – деп, Зауурбек аны тынгысыз этгенди.

– Айтсам, унутурмуса? – деп соргъанды Къалмукъ. – Айтмазгъа сёз бергенме, айтсам, унутуп къоярыкъгъа айтырыкъма.

– Унутурма! – деп сёз бергенди Зауурбек.

– Сора тынгыла. Ол сен къалгъан дорбунда мен да къалгъанма… Сенича, мен да уллу от этдим. Ёлтюрген кийигими жапхагъындан шишлик этдим да, ашап-тоюп, жатдым. Кечени бир заманында жарыкъ тауушлагъа уяндым.

– Кел, кел, кел, жууукъ бол, тоюбуз барды, – деди бир шайтан.

– Угъай, мени къонагъым барды, аны къоюп кеталлыкъ тюйюлме, – деди экинчиси.

Алгъа сёлешген шайтан:

– Къонагъынгы ал да, кел, – деп, къаты болады.

Сейирге къалып, дорбунну хар таууш чыкъгъан жанына къарайма. Шайтанланы тауушларын эшитеме, кеслерин а кёрмейме.

– Кел, бизни тойгъа чакъырадыла, – деди манга ол къонагъым барды деген шайтан.

Тёгерегиме къарайма да, зат кёрмейме.

– Кимди бу сёлешген? Мен къарангыда жукъ кёрмейме… – дейме.

– Кел, хайда, кел, – деп ашыкъдырады шайтан. – Мени тауушуму ызындан кел да тур, тёгерегинге къарама, ким тюбесе да, сёлешме.

Барабыз. Барсакъ, дорбунну ичи шайтандан топпа-толу. Бир зугул ташха олтурабыз. Ортада уллу от жанады.

Биз да алай олтуруп тургъаныбызлай, юч кийикни сюрюп келедиле. Ючюсюн да соядыла, юлюшле этип, отха саладыла. Биширедиле. Ичерге бозалары, сыралары да бар. Манга да тежейдиле. Эт десенг – эт, боза десенг да – боза. Алай мен бир затха да тиерге унамайма.

Мени ол тойгъа чакъырып баргъан шайтаннга:

– Сени къонагъынг ашамайды, ичмейди, бизден жийиргеннгенми этеди? – деп сорадыла.

– Къонагъым баргъан жеринде олтуруп, ашап башламаучуду, ол кесине сый-намыс сакълаучуду, – дейди мени къонакъбайым.

– Кюн чыкъса, биз аны аллына семиз кийикле бурурбуз, – дейдиле.

Бир узункъуйрукъ, узунсакъал шайтан аякъ бла бозаны манга узатады. Мен аны да алмайма.

– Бизни не айыбыбызны кёргенди бу адам улусу? – деп, шайтанла сахиник боладыла. Къонакъбайым:

– Ол кесине сый-намыс сакълайды, – деп, къайтарып айтады.

– Айтханбыз да, кюн бери айланып, жалаулагъа жарыкъ тийгенлей, биз аны аллына хора кийикле бурлукъбуз.

 Бу жол да мен жукъгъа тиймейме. Танг атханлай, ол юч кийикни берирбиз дегенлей, мен жапхакъны да ашадым, бозаны да ичдим.

Мен да ашар-ашамаз, бары кемирилген сюеклени жыйдыла да, кийик терилеге чулгъадыла, ол биягъы узунаякъ шайтан сюек къапланы къамичи бла ургъанлай, кийик, секирип турду да, бияры къачды. Экинчи кийикни сюеклерин да алай жыйдыла, терисине чулгъадыла, юсюне сюелип:

Боюнунгу кесдик, кесмедик,

Этинги ашадыкъ, ашамадыкъ,

Этинг – бизни, сюегинг – кесинги,

Тур да, кет, тур да, кет! – деп, тилек этип, аны тёгерегине чабышып башладыла. Узунаякъ, узунсакъал шайтанны къолунда къамичи бирден бирге ётеди, хар шайтан да кийик сюек чулгъамны аны бла урады. «Мен маржама, быланы бир тасхаларын билмесем», – деп, этин ашагъан жапхагъымы къоюнума букъдуруп къояма. Сюеклени жыя туруп къарасала, жапхакъ жокъ. Излейдиле, дорбунну тюбюн башына айландырадыла, тапмайдыла. Сора, жапхакъ сюекни орунуна агъач салып, терини жамайдыла да, айтадыла:

Боюнунгу кесдик – кесмедик,

Этинги ашадыкъ – ашамадыкъ,

Ашагъан эсек, эт тюйюл – сюек,

Сюек тюйюл, агъач, тур да, кет, тур да, кет.

Кийикни бутлары дорбун тюбюн тырнайдыла, кийик ёрге туралмайды. Шайтанла, къайгъы-шургу болуп, жангыдан тилейдиле. Бу жол тилеклери уа башха тюрлю айтылады:

Биз кесген кийик тюйюл – терек,

Биз ашагъан эт тюйюл – сюек!

Сюегинг сюек тюйюл – агъач,

Тур да, кет, тур да, кет!

Бу жол кийик, бир секирип, аякъ юсюне болду да, агъачха ташайды. Кийик агъачха къачханлай, мени жукъу басып, къалкъып къалдым. Эрттенликде, жалаулагъа жарыкъ ура, дорбундан чыгъып къарасам, тюз да аллымда юч кийик. Ючюсюн да бир атып ёлтюрдюм. Союп, учала этип башладым. Ючюнчю кийикни союп къарагъанымда – жапхагъы агъач! Ма ол эди мен кёрген сейир.

Басмагъа Мусукаланы Сакинат хазырлагъанды

Поделиться: