Чирик кёлню жашырынлыкълары

...Кёпюрден ётгенден сора, жолну бир жанында гитче чырпы агъач башланады. Аны ызындан рамадан къарагъанча тёгереги жашил жагъа къуршалап, кём-кёк кёл кёрюнеди. Аны къылкъыугъа кирген бетинде терекле, къая жухла, агъачлы таула, туман хурттакла, жолоучу булутчукълары бла кёксюл кёк - ала бары да, кюзгюдеча, кёрюнедиле. Кёзлеринги андан алыргъа къолунгдан келмейди, кийик тауланы араларында ол айтхылыкъ аламат кёрюнеди.

Кёл уллу тюйюлдю - узунуна жюз сажна, кенгине да бир сексен сажнагъа жууукъду. Аны тюбюнден уруп чыкъгъан суу толтурады. Андан а суучукъ, дунияны тауушха алдырып, бийик тик жагъадан Черекге агъады. Кёлде суу сууукъду, кукурт ийис этеди, суучукъну кукурту ташланы жабады.

Таулула анга Чирик кёл дейдиле, ол а чириген кёл деген магъананы береди. Аш-суу этерге жарамагъаны, кукурт ийиси болгъаны ючюн атагъандыла анга алай.

Таулула айтханнга кёре, бир-бирледе жаз кёлде бир къужур иш болады: аны башында ат къылгъа ушаш узун тюклю жюн жанкла кёрюнедиле. Къачан эсе да бирде буз жауун неда къар боран къой неда тууар сюрюуню кёлге къуйгъанды, энди уа чирип, бузула тургъан хайыуанланы жюнлери бир-бирде кёлню башына чыгъадыла дерге да боллукъду. Алай уллу поэтика хунерлиги болгъан таулу халкъны бу ишни юсюнден кёп тюрлю тауруху барды. Ма аладан бири: " Бурун заманда Малкъар боюнунда таулада жарлы, къатыны ёлген  къарт Къайырбек  жашай эди. Аны Аминат деген ариу къызы болгъанды.  Аны ариулугъуна кюн бла сары танг ышаргъандыла, адамла уа, жашы,къарты болсун, андан кёзлерин алмагъандыла. Аминатны кёп жаш тилегенди, атасына къызы ючюн уллу къалын берирге айта эдиле. Алай къарт Къайырбек  къызын жанындан эсе бек сюйгенди, не уллу байлыкъ ючюн да андан айырылыргъа унамагъанды. Къыз да , жюреги эрттеден бери да сюймекликни кюсесе да, къартха жаны ауруп, аны къоюп кетерге болмай эди.

 Бир жол ёзендеги бий Аслантокъ, тау бийге къонакъгъа баргъанлай, Аминатны кёргенди эм аны ариулугъуна алданнганды. Ол келечиле жибереди. Алай къарт къызын бийге бермезлигин айтханды.

- Не этеийм мен?- дегенди бий, терен сагъышха кетип, кеси кесинлей кёп олтурады, ингирликде уа тау бий Шахановну жалчысы сванлы Гурмачини таша жерге чакъырып, неле эсе да шыбырдай, анга алтын береди. Гурмачи терк окъуна алтынны хуржунуна салады да, бийге былай айтады:

- Барысын да этерме, жалан да сен мени адамладан къоруула.

Сванлы кечени узуну къамасын билеп турду. Экинчи кюн а Къайырбек  эшекни да отундан жюклеп агъачдан келе тургъанлай , сванлы таш артындан чыгъып , къаманы къартны эки жауурун ортасына беклейди. Къарт, солуу алмай, ауады, Гурмачи уа къан жугъу къамасын чырпыла ичине атып, къынын таш тюбюне букъдурады да, элге къуугъун этип барады.

- Уллу къыйынлыкъ келгенди, Къайырбекни ким эсе да ёлтюргенди! -деп къычырады ол ныгъышда.

Халкъ кётюрюлюп, Къайырбек ёлтюрюлген  жерге чабады. Аслантокъ бий да , секирип атына минип ,ары барады. Адамла къартны ёлюгюн кёрюп, чамланадыла, барындан да бек бий ачыуланады.

-Налат мурдарны табаргъа керекди ! - деп къычырады ол.

Бир уучу киши тёгерекге айлана кетип, чырпыла ичинде къан да юсюнде уюп тургъан къаманы табады, аны халкъгъа кёргюзтеди:

-Бу къама кимни болгъанын билген бар эсе, айтсын, - дейди.

Тау бий къарап:

-Мен быллай къаманы жалчым Гурмачиде кёргенме,-дейди.

Алайда сюелип тургъан сванлыны ичин а сууукъ къалтырауукъ алады. Ол къолларын ёрге кётюрюп, ачы къычырады:

- Аллах бла ант этеме, Къайырбекни мен ёлтюрмегенме!

-Ётюрюк айтаса ,-деп къычырады анга Аслантокъ бий. -Насыпсыз къартны ёлтюрген мурдар сенсе !

Бел  бауундан керохну терк чыгъарып атады да, алайда окъуна сванлыны ёлтюреди.

Халкъ бийге эси кетип къарайды, тау бий а былай айтады:

- Нек ашыкъдынг, бий ? Къайырбекни ёлтюрген Гурмачи эсе, сен сюд этерге керек тюйюл эдинг да, анга, тёреде болгъаныча, халкъ кеси сюд этерик эди. Бий а аны эшитмеген кибик этип, кесини керохун жерлей эди.

Ол кюн окъуна эл Къайырбекни асырады, сванлыны ёлюгюн а жыртхыч жаныуарлагъа ашха чырпыла ичине атдыла. Аминат кёз жашларын кишиге да кёргюзтмейди, алай адамла аны ариу бетинде уллу ачыуну сезе эдиле. Аслантокъ эки кюн озгъандан сора бий къызны юйюне киреди да, къызгъа айтады :

- Энди сен мени къатыным боллукъса, халкъ мен сени юйюнге киргеними кёргенди, сагъыш эт, сени юсюнгден не айтырла?

Асыры жаны къыйналгъандан Аминатны бетинден къаны къуруйду , алай ёхчеге ышарды да , жарыкъ сёлешди:

- Бий , мен санга барыргъа ыразыма. Къадар алай болур. Алай Гурмачини мени атамы ёлтюрюрге сенми къурагъанса? Аны айт.

- Менмеми ,башхасымыды, аны санга билирге не кереклиси барды?- деп жууаплайды бий.

- Сен тюз айтаса,-деп бойсунады Аминат. - Кел, сени элинге кетейик, мен мында  таулада къалыргъа сюймейме.

Бий къууанады, къызны атха миндирип, жолгъа чыгъады. Ала, тардан чыгъып . кёлге жетедиле. кеч болгъанды ,таула башына да ай тийгенди. Бий атны тохтатады да, тёгерекге къарайды.

- Сен кимден къоркъдунг? -деп сорады ол, Минатны кесине къаты къысылгъанын сезип...

Алайынлай къыз, киштикча, бармакъларын бийни богъурдагъына беклейди. Аны кёзлери къарангы боладыла. Ол къычырыргъа кюрешеди ,алай хыр-хыр этген болмаса, таууш чыгъаралмайды, кёз жашлары айланады , къыз а аны бойнундан бекден-бек бууады. Бийни башы бошайып ,бир жанына кетеди, къыз а , секирип тюшюп, атны къаты урады. Ат, аягъы ёзеннгиге илиннгенлей къалгъан бийни ёлюгюн сюйреп, аямай чабады.

Аминат а, чабып, кёлге секиреди да, анда къалады. Аны чачы къалын, узун эди. Энди уа жыл сайын Аминат ёлген айда аны чач тюклери кёлню башына чыгъадыла..."

Бу таурухну оруслу жолоучу Евгений Баранов Къашхатаудан Малкъаргъа бара эшитгенди эм " Чирик кёлде " деген хапарында аны жазып, 1913 жылда " Вокруг света" деген журналны 29 -чу номеринде басмалагъанды.