Кязимни узакъ жоллары

Кязим биринчи атламларын Холам-Бызынги ауушну бийик эллерини биринде этгенди. Жолла аны къаллай узакълагъа элтириклери алыкъа тасха эди. ХIХ ёмюрню арасында аны ким, къайдан биллик эди?

Устазлары кёп болгъанды – атасы темирчиликге юйретгенди, къумукълу Хусайна эфенди – элиблеге эм дуния культураны чирчиклерине, Бёзюланы Чепеллеу – хакимликге, хажилиги – Навоини, Фирдоусини, хаким эм философ Авиценаны, ал-Фарабини, Шаркъны башха дуния закийлерини жазыуларына.

Хадж къылыргъа Кязим эки кере баргъанды. Айтханларына кёре, ХХ ёмюрню аллында. Ол заманлада шаркъ дастанлары бла шагъырей болуп, Кязим назмучулукъ усталыгъын бютюнда ёсдюргенди. Ол биринчи назмуларын, поэмаларын малкъар тилде арап элибле бла жазгъанды.

Кязим элли адам эди, жер къыдырса да, кёп затха шагъат болсада, миллетине, халкъына, Ата журтуна сюймеклик аны жюрегинден кетмегенди. Адамны ич дуниясын алай ангылагъан, аллай бийик жандауурлугъу болгъан поэт хар назмусунда  адамлыкъны ахшы юлгюлерин махтайды, таукел этгенди. Сёзю бла, иши бла да адамгъа жюрек ырахатлыкъ бергенди.

Кязимни «Ийман-ислам» поэмасы 1909 жылда Дагъыстанда Темирхан-Шурада чыкъгъанды. Биринчи назмулары («Къар жауады», «Апсаты»…) 1886 жыл бла белгиленедиле. «Апсаты» эрттеги халкъ жырны сюжетинде жазылгъанды. «Къар жауады» деген назму уа бюгюн да сабий булжутуучукъча айтылады:

Къар жауады, борайды,

Байны неси къорайды? –

Тоханада жатады,

Малын багъа сатады…

Кязим халкъына излеген ырах­­­ат жашау – насып, ажайып тюшча, узакъ эди. Ол насыпны Меккада, Стамбулда, Багдадда да тапмагъанды. Жарлы къайда да жарлыча жашагъанын а шарт кёргенди.

Алда келлик тюрлениулени сезе эдиле, излей эдиле бир заманны поэтлери. Болсада Кязим аллындан окъуна революцияны  байракъчысы эди дерге жарамаз. Ол аны жакълап башлардан алгъа, жангы жашау къайры элтгенин тюз ангыларгъа кюрешгенди.  Айхай да, Кязим хажини ол затха жетишир акъылы, фахмусу, таукеллиги, игиликге ийнаныуу да бар эди.

Къыйынлыгъы болгъан, сакъламай тургъанлай ёлюм палахы  жетген неда бир башха къайгъысы тынчлыкъсыз этген ненча адам келе болур эди Кязимге, бушууун айтып, аны сабырлыкъ берген сёзюне тынгыларгъа?! Кязим аланы бириндеден да аямагъанды сёз, къол усталыгъын, жан жарыкълыгъын. Сёз ючюн, «Жарлы Абидат» (суугъа кетген къыз), «Къызны тарыгъыуу»,  «Огъары Чегемде Акъболатланы Жакону юйюрюн ырхы басханда этилген жыр», «Солтан-Хамитни жыры», «Жашыма» деген эм башха кюйле  адамгъа эс тапдыргъан жапсарыу сёзледиле.

Дин жанын алып айтханда, Кязим ол темагъа кимден да кёп жазгъанды. «Акъ къочхар» деген назму Ибрагим файгъамбарны, аны жашы Исмайылны, къурман къойну юслеринден Къуран таурухну мурдорунда айтылады. «Тиширыу», «Ахырзаман дунья», «Кёкге учхан» деген назмула да алай – хадиследе болгъан таурухла. Болсада Кязимни Аллахха соруулары да бар эдиле:

Аллах да залимле жанлы, –

Нетейим халкъгъа мен жарлы?

Намазым, тилегим жетмейд,

Сёзюм чапыракъдан ётмейд.

Кязимни шаркъ къыраллада болгъаны, Каирде Аль Азхар университетде билим алгъаны, кёп жерлени культуралары, адабиятлары бла шагъырейлиги  аны чыгъармачылыкъ ишинде ыз къойгъанды. Ол араб, тюрк, персид тилледен кёчюрюлген «Тахир бла Зухра», «Бузжигит» деген поэмаларын къартларыбыз кёлден билгендиле.

Закий поэтни «Аллах бизге сюймеклик жазды» деген назмусу уа бюгюн жыр болуп айтылады.

Кязим хажини философия магъаналы назмулары асламдыла: «Къар кюн арбазыбызгъа къоннган чыпчыкъгъа», «Дуния деген алай къыйын тик жолду...»,  «Къартлыкъ бла ушагъым», «Суу бойнунда жангыз талчыкъгъа айтылгъан назму» д.а.к.

Миллетине, халкъына сюймеклик, аны хар бир адамына, къанатлысына, терегине да къайгъырыу жашайды Кязимни назмуларында. Сюргюнлюкде, малкъар жамауатны сынау кюнлери келгенде, закий назмучу «Таукел этейик биз бюгюн», «Осуят», «Жарлы халкъым» деген эм башха назмуларын жазгъанды. Къартлыгъында киши жерине тюшген Кязим, билгичлиги болур эди ансы, алгъадан да айтыучу эди узакълада ёллюгюн дейдиле. Болсада малкъар халкъы да, закий поэтине, акъылманына ыразылыгъын, бош сёзледе айтып къоймай, аны къабырын бери, Ата журтуна, кёчюргени бла кёргюзтгенди. 

Кязим жакъгъан от жюз бла жарым жыл мындан алгъада жаннганыча, жанып турады Ол от жагъада кёпле жылынып келедиле. Узакъ тау элде жаратылып, уллу дунияны закийлерине тенг болгъан Кязим хажи айтхан сёзлени нюр жарыкълары, рухий тазалыкълары окъуучуланы жюреклерине салгъан жылыу тин сыйлылыкъны белгисиди. Ол насыпны Аллах узакъ этсин!