Адет билсенг – адетге кёре, билмесенг – бетге кёре

Намыс болмагъан жерде насып, берекет, къууанч да болмайды. Тау адетле, белгилисича, намыс бла къаты байламлыкъдадыла. Сабийлеге, къызлагъа, тиширыулагъа берилген намыс адет-тёрелени юсюнден материалланы алгъаракълада басмалагъан эдик. Бу жол а Улбашланы Саниятны эр кишилени, къартланы эм башха къауумланы сыйларыны юсюнден жазгъанларын жарашдырып беребиз.

Эр кишиле

Ёмюрлени теренинден жигитликлери бла, алтын, кюмюш адыр, сауут-саба эте билгенликлери бла да айтылып келген, скифледен, асладан, аланладан, булгарладан жигит гуннладан къуралгъан малкъар-къарачай халкъны эр кишилери, айхай да, батырла, намыслыла болгъандыла. Бийикликлерине акъсакъ Темирни аскерчилери сейир этген къалала, бюгюннге дери сакъланнган кешенеле да ишлей билгенле, ташлада будай битдиргендиле, къая дорбунлада мингле бла малла тутхандыла, жылкъы кютгендиле, душманнга къажау тургъандыла.

Гудучулукъну айыпха, намыссызлыкъгъа санагъандыла. Къонакъбайлыкъларын узакъгъа айтдыргъандыла. Тыш къыралчы къаячыланы алларында жугъутурлача баргъандыла.

Жууаш, огъурлу, чомарт, айтхан сёзлерине кертичи болгъан, ишчи, аш къангадан намыслары бла тура билген – тёре – ма аллайла болгъандыла бизни эр кишиле.

Аталарына, аналарына намыс бергенле, аланы къартлыкъларын тынчайтханла. Келген къонакъны намысын-сыйын кётюргендиле. Айтхан антларына, берген сёзлерине кертичи эдиле бизни эр кишилерибиз.

Келген къонакъгъа (таулумуду, тюйюлмюдю, тыш къыраллы эсе да) намыс-сый бергендиле. Байланы, бийлени, ёзден тукъумланы къонакълагъа деп энчи отоулары болгъанды. Алай къара халкъ да, аладан артха къалмай, къонакъбайлыкъ эте билгенди. Эр кишилерибиз, огъурсузлагъа, кюйсюзлеге саналмай, басымлы, тынгылы адамла болгъандыла. Алай кеслерин кишиге басынчакълатмагъандыла. Атда барыргъа, ушкок атаргъа, къама уруш этерге да уста болгъандыла.

Къартлагъа берилген намыс

«Къартны бурунун сюрт да, оноугъа тут», - деп болгъандыла буруннгу къарачай-малкъарлыла. Къартны олтургъан жери юйде бек сыйлы жер болгъанды – от жагъаны къатында, тёрде. Неда хант къангада сыртын къабыргъагъа, бетин эшикге айландырып олтургъанды. Къарт амманы олтургъан жери кийиз жайылгъан тапчан болгъанды.

Ашны таматаланы къарт аппадан башлап, кичи жашха дери, сора ыннадан кичи къызгъа дери кезиулеп салыннганды. Къартланы жатхан жерлерине олтурургъа жарамагъанды.

Аны оноууна къуру кесини юйюрю угъай, тукъум да, къоншула да, элчиле да тынгылагъандыла. «Юйюрню башы аппа, боюну уа ынна», - дегендиле буруннгулу таулула.

Киеуле

Не Малкъарда, не Къарачайда киеуле къайынлары бла жашамагъандыла. Ол шарайыпха саналгъанды. Къарар адамы болмай къалгъан къайын атасын неда къайын анасын киеу ёз юйюнде тутханды.

Киеуню хыликкя этип, масхара этип сёлешген адет болмагъанды. Киеулерин жашларындан кем кёрмегендиле. Юйде къыз киеуюне туугъан къарындашынача ышаннганды. Къызны эрге берселе, киеуню биргесине жибергендиле, анга ышанып.

Къарт тиширыула, аммала киеулерине: «Жашым», - дегендиле. Къонакъгъа келген киеуге иги къарагъандыла, сыйлагъандыла, ариу кёргендиле. Биринчи къызны элтирге келген киеулюкню хант къангасына бир амал болуп, жаз тауукъну этин салмай къоймагъандыла.

Къыйынлыкъда, бушууда уа киеу къайынларына биринчи болуп жетгенди. Къонакъ келсе уа, къой кесгенди, ашха-суугъа тюз кеси юйюндеча къарагъанды. Къонакъны айыпсыз ашыргъанды.

Къалын ана сютню багъасыды. Къызны анасын ыразы этерге берилген затды. Аны башха халкъла ангыламай: «Къыз сатыу», - дейдиле. Чам этип: «Жашынг жокъ эсе да, киеуюнгдамы жокъду?» - дейдиле бизде. Киеу къайынларында не къыйын ишни да толтурургъа борчлуду.

Къонакъны намысы

Келген къонакъны, ол къайсы халкъдан болса да, сыйлы кёргендиле. Къой кесгендиле, эт бишгинчи, тиширыула эт, бишлакъ, картоф, ханс хычинле этгендиле. Гыржын, айран салгъандыла. Къыш чардакъда сакъланнган къыймаланы бишген картофда жылытып, хант къангагъа салгъандыла. Айран, гыржын да. Кырдык чай да бергендиле. Эт хычинлеге бал жакъгъандыла!

Келген къонакъ ызына тебиресе, аны къоркъуусуз жерге дери ашыргъандыла. Дертчиси болса уа, жашла аны жетер жерине дери жетдирип къайтхандыла.

Къонакъла къошлагъа да келип болгъандыла. Сабий келсе уа, анга улакъ неда къозу бергендиле, саугъа этип.

Келген къонакъ къачан кетерин кеси айтхынчы, анга сормагъандыла.

Тойгъа келген къонакъланы ичинде башха халкъны адамы болса, аны тилинде жыр айтхандыла, тилин билмеселе уа анга атап, намысын кётюрюп, тауча жырлагъандыла. Бир-бир тойлада бюгюн да къазах къыргъыз, узбек, корей тилледе жыр айтадыла, кёчгюнчюлюкде болушлукъ этген халкъланы эсгере.

Ауушханланы хурметлерине

Нартланы юйлери деп халкъыбыз къабырлагъа айтады. Ата-бабаларыбыз жаз башында нарт къобады деп ийнаннгадыла. Къабырла къатында жашагъанла: «Нюр жанадыла къабырла... Кече къабырладан келген аякъ тауушдан жукълаялмайбыз», - деп болгъандыла. Оразада байрым ингир сайын нарт юйюне келип: «Мени юйюмде жау ийис этдиремидиле!» - деп къарайды.

Мени анам Герюкланы Хаджимырзаны къызы Хазинер айтханнга кере, (ол да буруннгу къартладан эшитип) жангы къураллыкъ юйюрню оноуун алгъа ёлгенле этедиле. Сора ол оноуну кёкге иедиле. Андан къалгъанын биз – жердегиле этебиз.

Таулула ауушхан адамларын сагъынсала, ёрге туруп намыс этедиле. Ауушхан жууукъларыны атлары бла кёп тиширыу къаргъанады. Алай къаргъаннган тиширыугъа ийнаныргъа керекди.

Тойда келинни бернеси берилгенде, аппасы, не ыннасы, не атасы, не анасы, не эгеч, къарындашындан ёлген болса, биринчи сый аны аты айтылып бериледи. Ол заманда бернеге къарап олтургъанла, ёрге туруп: «Жаннетли болсун, сау болса, харип, къууаныр эди», - деп, ёлгеннге намыс этгендиле. Андан сора таматаланы атлары айтылады. Жашны жанындан къызны юйюне келгенле да тюз ол халда этедиле.

Ауушхан адамны сагъыннган заманда адам чючгюрсе: «Ол бери келгинчи, ары барма», - деп сыртындан сабыр къакъгъандыла. Таулула жигит ёлген душманларын ёз къабырларында басдыргъандыла. Анга эрип, эрли тиширыу не къыз жиляса, тыймагъандыла.

«Къанлы жауунг угъай, мал мыллык да басдырылмай къалыргъа жарамайды», - дегендиле огъурлу къартларыбыз. Жигитлиги бла сейир этдирген жауну бирде жиберип болгъандыла: «Быллай жигит ёлюрге жарамайды», - деп.

Эр кишини бла юй бийчени намыслары

Эр кишиге туурада юй бийчесин махтаргъа, анга ариу айтыргъа, эркелетирге, къучакъларгъа не уппа этерге жарамагъанды. Ол сууукълукъдан угъай, намыс этгенден болгъанды. Кавказ халкълада бек жумушакъ, сабыр халлы, юй бийчелерине, сабийлерине иги малкъарлы эр кишиле саналгъандыла. Зыйна айланнган тиширыуну болмаса, бизде къатын къойгъан адет болмагъанды.

Юйге къонакъ келген кече эр киши бийчеси бла бир ундурукъда къалмагъанды. Ол асылсызлыкъгъа саналгъанды.