Къайсы заманлада да халкъы бла бирге болургъа излегенди

Чегемни белгили адамлары не заманда да болгъандыла. Къарт атам, Шауаланы (Абайханланы) Шауаны жашы Дауут-Хажи, аладан бириди дерге боллукъду. Мен уллу хурметни бере, Чегемни айтхылы акъылманыны юсюнден сёзюмю айтыргъа тийишли кёреме. Ол бу арт жыллагъа дери илму жаны бла белгили тюйюл эди. Алай, Аллахны кючю бла алимлени излем ишлери бизге кёп затны белгили этгендиле, аны кёп чыгъарма иши табылгъанды, кёп адам, Аллах ыразы болсун, аланы эслеринде тутуп, алимлеге уллу болушлукъ этгендиле. Мен, аны туудугъу, философия илмуланы кандидаты Шауаланы Харунну жашы Исмайыл да, аны юсюнден оюмуму айтыргъа сюеме. Материал 2009 жылда жазылгъанды.

 Къарт атамы атасы бизге не заманда да уллу юлгю эди. Сабий заманыбызда биз Орта Азиягъа кёчгюнчю, атабызны аллында ёсгенбиз, Дауут-Хажини жашы Махай эди бизни къарт атабыз. Атабыз, анабыз юй ишден бошамай къалсала да, аппабыз къатына къысханлай, кесини атасыны юсюнден да, андан сора да кёп акъылдан толгъан, сейирлик хапарланы бизге, сабийлеге, айтыучу эди. Ол айтханнга кёре, Дауут-Хажини аты биринчиден Жумарукъ болгъанды. Дауут деп анга арапда, ол хажилик къылгъандан сора, аны этген ишин кёрюп, багъалап берилгенди деучю эди. Арапда адамны хунерине кёре, тарыхлагъа кёре ат атау эрттеден жюрюген адет болгъанды. Жумарукъ сабий жашчыкълай элде медиресени эки жылын окъуп тауусханды. Андан сора тёрт нёгерчиги бла, юйлеринде да зат айтмагъанлай, Дагъыстаннга къачып кетгендиле. Жууукълары, ызларындан жетип, жашладан ючюсюн юйлерине къайтаргъандыла, Жумаругъ а къайтыргъа унамагъанды. Буйнакский деген шахаргъа келип, окъургъа киргенди. Аны юсюнден ол былай жазады:

Сохталаны ичинде

Мен игиге саналдым,

Къумукъ эфендилеге

Уллу шуёхлукъгъа къалдым,

Ёз балаладан сыйлы

Кёрдюле мени ала,

Сыйлы Шамгъа, Меккагъа

Хаж къылыргъа алдыла.

Ол окъуу анга тынч келмеген эди. Къыйын жол болумланы юсюнден да ол былай жазгъанды:

Ач бола, арый, тала,

Атландыкъ узакъ жолгъа,

Танымагъан журтлада

- Кече солуй, кюндюз алгъа,

Кенг акъ къумлада бизге

Ассы арапла чапдыла,

Кёпчюлюкге базынып,

Тюе жюклени къапдыла.

Ол Мекканы жолунда

Уллу къыйынлыкъ кёрдюк,

Керти арап жашауну

Бу мында толу кёрдюк.

Бизни жерлешибиз, белгили чегемли поэт Шахмырзаланы Саидге Дауут-Хажи дуниядан кетгенде сегиз жыл болгъанды. Аны окъутуп да Дауут-Хажи башлагъан эди. Шахмырза улу айтханнга кёре ол Каирдеги битеу дуниягъа белгили университетни бошагъан эди. Университетни бошагъандан сора, фахмулу адам, ол къуруда дин илмугъа юйренип къалмай, адамны саулугъуна багъаргъа да усталыкъ алып, туугъан журтуна къайтхандан сора, кёп адамны саулугъуна къарап, алагъа багъып тургъанды. Ол дарман хансланы, аланы неге жарагъанларын иги билгенди. Терен акъыллы адам, поэт, философ эди ол. Туугъан жерине къайтып келгенден сора уа, ол жашау чюйреликлени тюзетирге уллу акъыллылыкъ этип къатышханды. Арапда ол онсегиз жыл жашагъанды. Ол жылланы юсюнден былай жазгъанды.

Унутурму къарт Шауай

Кёп сууланы, эллени,

Жашлыкъда къауум жылы

Арап жерде ётгенин?

Алай, ол къайда айланнган эсе да, бир заманда да унутмагъанды туугъан жерин, жууукъларын, атасын-анасын. Ненча жылны ана тилинде сёлешмеген эсе да, тилин да эсинден кетермегенди.

Жаш анасын излегенлей,

Изледим, сени, жерим,

Жауунну къум тартханча,

Тартды анга жюрегим.

Кёп чакъырдыла жукълай,

Акъ къаяла, тау къушла

Къай элине, «эй, хомух»,

Деп айтдыла жумушла.

Къартла айтханнга кёре, Чегем ауузуна хажи болуп, биринчи кирген Жумарукъ (Дауут-Хажи) болгъанды. Ол Чегемге къайтханда, аны киши танымагъан эди, алай, кесин танытхандан сора, къурманлыкъла этип тюбей эдиле. Дунияны кёп тюрлю сыфатын кёрген, кёп адамны кеси жолунда тюбеген акъылман ёз жерине киргенде, урушладан тыннган халкъын кёргенди. Ол ангылай эди аланы жахилликден къутхаргъан, аны биринчи илмулу иши болургъа керегин. Халкъдагъы жахиллик келтирмейди аны бирликге, бир бири бла кюрешиу да, зарауатлыкъда туруу да, къыйынлыкъны аллында кесин къоруулаялмагъанда, халкъны ахыр амалын алгъанын да анга ачыкъ эди.

Халкъы амалсыз эди, тышындан келген ууучлаучула талауурлукъ эте эдиле алайсыз да не этерге билмеген халкъгъа. Ол дагъыда кёп аман ишлени кёрюп, аланы кетерир ючюн а билим, окъуу керегин ангылап, биягъы Арапха къайтады. Жумушланы кертилиги уа бизге тарыхындан да белгилиди.

Акъсакъ Тимур Кавказгъа уруш бла келип, Тохтамышны аскерин ууатхандан сора, таулагъа кирип, къыралгъанын къырып, къалгъанын а къул этерге сюрюп кетеди. Ол къыйынлыкъны юсюнден Дауут-Хажи былай жазады:

Къала къоймай, эл къоймай,

Бузду фасыкъ Иазид,

Ийманы, дини болмагъан

Жюрексиз къутургъан ит.

Сабийликден айлана,

Эшитдим уллу Малкъарда

Акъсакъ Темирден сора

Эл къалай къуралгъанды деп.

Андан сора да иги кесек жыл ётгенден сора да адамла агъачладан, тауладан чыгъып, жашап башлагъандыла. Кёп жюз жылла ётгендиле, жангыдан элле къуралгъынчы. Халкъла бир бирлери бла байламлыкъларын, жууукълукъларын тас этгендиле, тёрени, адет-намысны унутхандыла. Жахиллик-мажюсюлюк алгъанды адамланы акъылларын.

Дауут-Хажи аланы барысын да кёргенди. Халкъны бир этер ючюн, бир бирге чапмаз ючюн бусурман диннге къайтарыргъа керек болгъанын ол иги ангылагъанды. Белгилиди, халкъны къыраллыгъы болуп, адамланы закон бла жашаргъа амаллары болмаса, биринчи жерге адетле-намысла чыгъадыла. Ала халкъны тутуругъу болгъандыла, бири бири бла жарашып жашарча, бир бирине болушурча, ёз жерлерин бир болуп сакъларча. Битеу халкъла, къыраллары болгъунчу, аллай амал бла жашагъандыла. Аллай адет-намыс тёрелени философла диннге таянып къурагъандыла.

Динни кючю уллуду. Дин адамланы бир умут бла бир оюмлу этеди. Аллай динледен бири ислам динди. Аны чигинжиси уа Аллах, Мухаммат файгъамбаргъа, Аллахны саламы анга болсун, жиберген Къуранды. Къуранда адам улу кесин къалай жюрютюрге керек болгъанын, не этерге, къалай жашаргъа кереклиси кёргюзтюледи.

Дауут-Хажи халкъны тюз жолгъа салыр ючюн ислам диннге юйретирге, аны жорукълары бла жашарча этерге керек болгъанын ангылатханды. Кесини жазгъан ишлерини кёбюсюнде халкъгъа файгъамбарла къалай жашагъанларын, къаллай ишле этгенлерин юлгю этип кёргюзтеди.

Бек уллу жарсыуу, жюрегин да бек къыйнагъан зат, - ол жарлыланы бла байланы араларында тенглик болмагъаны болгъанды. Патчах оноу этген къыралны кесини законлары бла жарлыла бла байланы бир бирлерини келишиулери бош иш тюйюл эди. Алай, не болса да, ол сагъатдагъы амалгъа кёре, къыралы болмагъан халкъда тёре бла адетле къоругъандыла халкъны бир бирден. Дауут-Хажи, аны ангылап, диннге таяна, аллай тёрелени, адетлени магъанасын кёргюзтеди адамны жашауунда.

Ол ангылагъанды халкъны тюз жолгъа салыр ючюн, аны жахиллигин кетерирге керек болгъанын. Ол, медиреселе ачып, сохталаны окъутуп башлагъанды. Аланы билимлерин байыкъландырыр ючюн, кеси да жазып башлагъанды. Ол кеси эшитген хапарланы, кеси кёрген ишлени юсюнден тауча, арап харфланы хайырланып жазады. «Тахир бла Зухура» деген поэмасын былай башлайды.

Бу таурухну эшитдим,

Эдилни жагъасында

Ногъай бла къумукъда,

Бахчасарай къалада.

Бар эшитген затымы

Мен жыр халгъа тиземе

Ачы болса да таурух,

Аны халкъгъа береме.

Аны чыгъармачылыгъында поэзия да, философия да, дин илму да бирге къатышып келедиле. Ол жашаугъа, дуниягъа, ёлюмге да башха кёз бла къарайды. Адамны жашауунда эки жолу барды, дейди. Аланы бири Аллах берген дуния жарыгъыды. Бу дунияда адам кесин къалай жюрютюрге, къаллай жолну сайларгъа керек болгъаныны юсюн­ден айтады. Экинчи жашауу уа ёлгенден сора башланады, дейди. Ол жашауу уа адам бу дунияда не этгени, къалай жашагъаныны кюзгюсюдю дейди.

Ол бу дунияда иги жашагъанды, Аллахха шукур, аны жашауу да бош болмагъанды. Чегемде Уллу Элни огъары жанында Пардыклада аны къабыры болгъан жерди. Файгъамбарланы жашауларыча огъурлу жашаугъа юйретирге сюйгенди ол кесини халкъын. Аны ариу ниетине кёре, дуниягъа келген хар инсан да гюняхсыз жашаргъа керекди дегенди. Бизге дери да, бизден сора да кёп тёлюле, аны жазгъанларын, чыкъгъан китапланы окъуй, ол акъылгъа келлигин сюебиз.