Ол, минчакъча, тизген тин хазна бизге хан саугъады

Къудайланы Чукайны жашы Мухтар, не тюрлю къыйын сынаула берсе да къадар, аладан айыпсыз ётюп, умутуна жол ызлагъан, муратына жетген, 
кесича учунуулу нёгерле табып, ала бла бирге миллетине хан саугъа этген 
адамча къалгъанды халкъыны эсинде.

«Балкария» деп, халкъыбызны атын жюрютген къырал фольклор-этнография тепсеу ансамбльни жаратылыуу, саулай да къарачай-малкъар тепсеу искусствону жангырыуу, аны андан ары айныуу да аны аты бла байламлыдыла. Ол – хореограф, хунерли балетмейстер, фольклорчу, этнограф, миллет культураны тинтген алим, КъМР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу, хар бир таулу юйюрню да сюйген адамы, ахлусу болгъанды.

Ол 1938 жылны 10 апрелинде Яникойда туугъанды. Сюргюнде Къыргъызстанда Дон-Арыкъ элге тюшгенди, алты жылында анасын тас этип, ыннасыны къолунда ёсгенди. Анда Пишпекде (Фрунзе) эл мюлк техникумда окъугъанды, ингир сайын тепсерге жюрюгенди. Бизни тепсеу искусствобузну бийикге чыгъарыргъа итинмеклик, баям, анда ол заманлада туугъанды. Техникумну ата журтда бошагъанды, ызы бла Къабарты-Малкъар къырал университетде окъугъанды.

Сюргюнде, андан сора да, биз къууана билмеген халкъгъа ушап къалгъан эдик. Къууанчлы къайдан болгъун, жан сакъларгъа кюреше, баш кётюрмей ишлегенден сора жукъ билмей турсанг. Мухтар, ата-бабаларыбыз ишлей да, солуй да билгенлерин эсге салып, бизге ол тас болгъан къууанчыбызны къайтарыргъа сюйгенди.
Техникумдан сора, 1961 жылда, аны Огъары Малкъарда «Совет Малкъар» колхозгъа агроном этип жиберген эдиле. Ол заманда Мухтар анда клубда къобузчу жаш Темуккуланы Манаф бла бирге къурагъанды биринчи самодеятельный тепсеу къауумну. Артда унивеситетге киргенинде, ингир сайын а культпросветучилищеде хореография бёлюмге жюрюгенди. Жашау нёгери Светлана Икаевагъа да анда тюбегенди. Ала эки къыз ёсдюргендиле.

Ол заманлада болгъанды  бир къадарны тюрлендирген тюбешиу Шахмырзаланы Саид бла. Ол ангылатхан эди халкъны тепсеу культурасын сакълауну магъанасын анга. Таматаны айтханына къулакъ салып, кёп жюрюгенди, элден элге бара, Малкъарда бла Къарачайда, ол тепсеулени эслеринде тутхан къартладан хапар сора. Жаш эди ол жортууулларын башлагъанда, къарт эди аланы жашаугъа кийирир кюн чыкъгъанда.

1990 жыллада миллет эс айный башлагъанда, ол эрттегили муратын болдурургъа нёгерле тапханды. Ала малкъар тепсеу ансамбльни къурар ючюн къолларындан келгенни этгендиле. Кече жукъламай, талмай, арымай кюрешгендиле жаш тепсеучюле, аланы юйретгенле да. Алай бла къырал этнография тепсеу къауум «Балкария» халкъыбызны, журтубузну – бизни барлыгъыбызны шагъатыча айтылгъанды дуниягъа.

Ол кюннге хазырлана, Мухтар къартланы, ол тюрлю искусстводан ангыламлары болгъанланы, илмучуланы жыйып, кёргюзтгенди хар бир къымылдауну, ангыларгъа, ангылатыргъа кюреше аны магъанасын. Эски макъамлагъа тынгылай, аланы тиллерине тюшюне: «Голлу», «Тепена», тюз тепсеу, тёгерек тепсеу, абезех, «Асланбий», «Чоппа», «Озай», «Жортуул», «Хардар», «Сандыракъ»…  

Аланы сахнада кёргюзтюр ючюн кече-кюн демей ишлегенди. Хар тебиуню – атламны, сюзюлгенни, къарамны окъуна, не магъанасын ангылатып, алай салгъанды ол аланы сахнада. «Арыгъанса», – десем а, унамагъанды: «Тепсеуден адам арыймыды?! – деучю эди. – Арыгъанма… тепсеме дегенледен…» Саулай да кюреш эди аны жолу:  сабийлигинде – ачлыкъ бла, таматаракъ болгъанда – сюргюн учузлугъу бла, артда уа – культурабызны тарых жолу юзюлмез ючюн.

Элли жыл ётгенде да бошаялмагъан эди ол тас болургъа жетген маданият байлыгъыбызны – тепсеулени, адет-тёрелерибизни, ийнаныуубузну, тилеклерибизни, ата-бабаларыбыз кийген кийимлени, ала хайырланнган иш кереклени, тукъум тамгъаланы, кюн-ай-жулдуз  белгилени, жюзле бла хансланы, жаныуарланы жерлени, сууланы атларын жыйып. Жыйгъанын а жукъа китапчыкъла этип чыгъара эди ашыгъышлы.

Мухтарны «Къарачай-малкъар халкъ тепсеуле» деген китабы (1984) орус тилде чыкъгъанды. Ол бек эрттегили «Кийикле» тепсеу бла башланады. Анда тепсеуле жыйырма сегиздиле – уучу («Бийнёгер», «Апсаты»), урунуу («Долай», «Ийнай», «Ындырбай»), жигитлик («Жортууул»), оюн («Боз алаша», «Суу оюн», «Сандыракъ», «Къол жаулукъ», «Жюзюк оюн»), кюч сынау («Пелиуан»), адет-тёре («Марако», «Тепана», «Теке», «Чоппа»), сюймеклик тёгерек тепсеу, «Асланбий») эм башхала. Автор анда хар бир тепсеуню вариантларын, музыка ноталарын, суратларын да береди.
«Къарачай-малкъар этнохореография бла символика» (2003) деген китабына уа Мухтар тукъум тамгъаланы да сыйындыргъанды. «Нарт эпос къарачай-малкъар хореографияда» (орус тилде, 2009) нарт байракълада  болуучу жыйырма бла бир тамгъаны магъаналарын ангылатады.

Мухтарны ол ашыгъышлы чыгъаргъан жукъа китапчыкълары алыкъа кенг жайылмагъандыла. «Къарачай-малкъар той адет» дегенде  ол эрттегили эм бусагъатда жюрютюлген  адетлени юслеринден айтады. «Эрттегили къарачай-малкъар той» дегенде уа алда айтылгъанны толтурады. Ала экиси да орус тилде чыкъгъандыла. Алагъа Мухтар дагъыда къонакъбайлыкъны, сабий туугъанда этилген адетлени, сабий оюнланы, ала бла байламлы нарт сёзлени, сёзлюкню, дагъыда башха сейир затланы сыйындыргъанды. Ол дефтер китапчыкълада мажюсю заманладан да айтылады хапар. Мирзеулени тюрлюлеринден эшилип, экинчи кюз артына дери юйде тагъылгъан Къач гинжи, сабан сюрюрню аллында баразада басдырылгъан Топуракъ гинжи, урлукъ салыуну аллында юсюне мирзеу чачыучу Кийиз гинжи да бардыла алада.

Къудайланы Мухтарны «Малкъарлыланы бла къарачайлыланы ырысхы маданиятлары» (орус тилде, 2009) деген китабы халкъыбызны эрттегили тарыхыны энчи, ышаннгылы бетлерин ачады - автор таулу кийимлени тюрлю-тюрлюлерини атларын бла суратларын береди. Жангыз баш кийимлени алсакъ окъуна, ала эр кишилеге онтёртдюле, тиширыулагъа уа – отуз эки.
Жыйрыкъла да омакъдыла – кемисхан, кенг женгли, къабышхан, къанатлы, къанкъаз, къапталлы, къатапа, къол чапыракълы, къоллу, къысха женгли аба, кюбе, накъыш, мёлек, оюу кёлек, тонлу, тухтуй, узун чапыракълы ... Аякъ кийимледе да бардыла сейир этерчала. Сёз ючюн, къонгуроулу чарыкъла – баш жанына гитче къонгуроучукъла тагъылып.

Биз омакълыкъны сюйгенибизни дагъыда шартлары уа – алтын, кюмюш къамала, кюмюш бел бау керекле, къалкъанла, сыйлы металдан жамычы тюйреуючле, алтын-кюмюш ёшюнлюкле, бел баула, билезикле, боюнлукъла, сыргъала, жюзюкле, мангылайлы жасаула, сынжырла, токъмакълы чачакъла… Биз эрттегили да, тамырлы да, маданиятлы да халкъ болмасакъ, былай омакъ затла жюрютюрмю эдик?

Бу китапда уруш сауутланы – сюнгю, балта, керох, ушкок, садакъ, от орун, токъмакъ, гебох бичакъ, чанчхыч гида… – кёп тюрлюлери барды. Музыка инструментлени уа, биз артыкъ жарыкълыкъны сюйгенле болмасакъ да, онтогъузун кёрюрге боллукъду.

Сора дагъыда межгидиуле – бет къапла (маскала), аякъ-къашыкъ, къысхач, къалакъ, такъгъыч, шиш, челек, чыккыр, ючаякъла, аркъалы шинтикле… Иш кереклени да тюрлю-тюрлюлери, тёре таякъла, хомашхия (къоругъан затла – талисман), ант тамгъала.

Къудай улу «Къарачай-малкъар халкъны терминологиясы» (орус тилде, 2009) деген орус-малкъар сёзлюкде тил байлыгъыбыздан шарт тинтиуле да этгенди. Анда малкъар халкъны башхалада аз тюбеген сабий тили болгъаны иш да айтылады. 

Мухтарны «Нартланы макъамлары», «Уучуну тили» деген, дагъыда башха бир къауум китабы уа «Минги тау» журналгъа къошакъ болуп чыкъгъандыла.
Ма быллай ишлери, арый-тала билмеген, къыш-жаз, узакъ деп къарамай, элден-элге жюрюп, къартладан эс сурагъан, жашладан той къурагъан, махтаугъа алданмагъан, менсинмеген, халал жюрекли, кюн къарамлы болгъаны ючюн саналгъанды Къудайланы Мухтар халкъ ийнагъына.

«Жетишалмайма!» – деп жарсыучу эди. Азмыды бир адам ёмюрге болдургъаны? Кёп залимле да эталмайдыла халкъларына быллай хан саугъала. Ол минчакъча тизген тин хазна бизге къалгъанды. Аны бла бирге биз багъалагъан, тансыкълагъан, гюренде къанатлыча учхан Мухтарны жарыкъ сыфаты, сыйлы аты да.