Ауазынг кюнден келеди

Терезени ары жанындан ургъан жай кюн, дунияны жапсарыргъа сюйгенча, жарыкъды. Айтханынг андан айырылып келеди манга. Хапарынг къыйын эсе да, ауазынг а таукелди.

Чыпчыкълары Къарачайдан кёчгендиле дейдиле. Атам иш ахлусу адам эди. Орус-япон урушха толу хазырлыгъы бла (аты, саууту) ким чыгъаллыкъды жигитлик этерге дегенде, юч кишини аты айтылгъанды: Этезланы Къонакъны, Къулийланы Таусону, сора атамы – Чыпчыкъланы Къоналийни…

Аны менден чууакъ бийикле букъдургъандыла да, бетинги кёрмейме. Алай, билеме, кюн таякълы къара кёзлеринг бир ёмюр узагъына къарайдыла сагъышлы, бир а менде тохтайдыла, ышара.

Кенг жауурунлу, къарыулу киши болгъанды атам. Артда мен аны Акъайланы Къушугъа ушатыучу эдим.

Алай айтдынг да, сёзюнг, юзюлюп кетгенча, тохтап къалды. Эртте кетген атанга сабий тансыкълыгъынг ёчюлмегенин, ол кёлюнгю такъыр этгенин ангылап, тынгыладым, аны, анча жылдан бери унутулмай, жюрегингде тургъанына сейир эте.

Ол заманда кёпледе жокъ эди бизде болгъан къолай: агъач бла тышланнган юйюбюз, тёрт ийнек, эки ёгюз, эки ат, къойла, эшек… Кёпюр ишлерге атам жети бужукъ берген эди. Энтта да турады ол кёпюр.

Жугъурюшкю бла Желли Сыртны бир этген кёпюрде тохтайды къарамынг. Атасыны ёгюз арбасы андан ётгенин кёрюп, чабады аллына, къара бурма чашчыгъын жел тарай, тири къызчыкъ. Ол сенсе. Ма бусагъат. къарыулу къоллары бла узалып, жылы кёкюрегине къысарыкъды атанг…

Ол, акъ къазакъла бла къазауатда тюшген жаралары ашланып, дуниясын ташлагъанда, санга беш жыл бола эди. Алай атанг чыбыкъгъа чанчып келген патчах чабакъланы бата баргъан кюнде жылтырагъанлары эсингдеди.

Ол кетгенде, аны орунун къарындашынг тенгиз алды Эгеч сюймекликни юлгюсю эдинг. Кязим, Мухаммат, Тенгиз…

Кязим Нальчикде окъугъанды. Бир жол ол, от аллында олтуруп, къакъ эт къууура тургъанда, печь артына бугъуп, андан къарай, беш жылымда: «Мягкий знак, твердый знак», – дегеним эсимдеди. Алты болуп баргъанма школгъа, окъуса – окъур, болалмаса – тохтар деп…

Ала эрттеги хапарынга ыразы болгъандан болур, кетген ёмюрден келеди Къулийланы Хасанны, Жарашууланы Алийни, Сарбашланы Чыкыны тирменлерини акъырын макъамлары.

Ол заманда жашау алай эди: мал тутуп, ашлыкъ (арпа), зынтхы ёсдюрюп, оруп, ындырда къурутуп, суууруп, мирзеу тартып жашагъандыла эллилерим. Къарындашларым а мени окъуулу болуруму сюйгендиле, ансы мен алты жылымда окъуна анамы бек уллу болушлукъчусу болгъанма: мал къыстап, бишлакъ этип, айран уютуп, нартюх галаула этип, аланы кюлде бишире билгенде.

Биринчи устазынг къарачайлы Мариямны сагъыннганынг бла бетинг жангыдан жарыйды. Къулийланы Таусону эл школгъа бёлюннген эки отоудан бирине къайтып, аны тансыкълайса. Сора, жашчыкъла, къызчыкъла да бирге болуп, Агъач-Къыйырында анга жанкъозла жыйгъаныгъыз тюшеди эсинге.

Этезланы Чокка да окъутханды мени. Жаш адам эди, аламат устаз. Хар бирибизни юйюбюзге келип, окъууну бизни миллетге, хар бирибизге да магъанасын ангылатып, ата-аналадан онг этерлерин излегенди. Ол заманда тюкенде сабий сапын, макарон, конфет да сатылгъанды. Совет властьны заманы эди ол. Сейир этеме, власть, узакъ тау элде таулу сабийле билим алыр ючюн, аллай бир кёп къыйын салгъанына. Школда хар эрттен сайын бизге бир стакан исси сют бла жылы гыржын туурам бергендиле. Жайда уа элде лагерьде солугъанбыз. Ары Эл-Тюбюнден, Думаладан да келгендиле сабийле.

Жолла-Башында атангдан къалгъан жер юлюшде жангы школ ишленнгени къаллай уллу къууанч эди! Ары келген орус устазынг Александр Степанович Белый дуниянгы къалай бай этгенин унутмайса.

Ол къызлары Тамара эм Надя бла Акъкъызланы Ачени юйюнде тура эди, къоншуда. Ала бла орус тилде сёлеширге кюрешгеним артда бек жарагъанды, – дейсе. – Педучилищеге кире туруп, экзаменни иги бергеним да анданды. Онюч адам келген эдик Булунгудан арбала бла, жети классны бошап…

Таппасханланы Зухра, Макытланы Маржан, Акъайланы Мализа, Къалабекланы Амилий, Мусукаланы Фатимат, Акъкъызланы Шарафутдин (Шарапай), Чегембайланы Хусей, Жарашууланы Мажит… Аланы асламысы энди сени бла биргедиле. Сора сен ол кюнню андан унутмай тураса, эсге тюшюре болурсуз анда, бирге хапар айта.

Юч кере къачханма юйге, ары жумушха келген эллилерим бла. Кязим а мени артха къайтарып тургъанды. 1941 жылда хакъ бла окъутуу жорукъ чыкъгъан эди бир кесекге. Мени ючюн 150 сом тёлеп, Кязим институтда кеси окъууун болжалгъа салгъан эди. Ма алай сюйгенди ол мени билим алырымы. Мухаммат а Москвада артистге окъугъанды биринчи малкъар студияда. Ишлеп башлагъанлай, тёрт айдан аскерге кетген эди…

Душман жууукъ келгенде, элинге къайтып, биринчи кере кесинги школунга устаз болуп киргенинг, онжети сабийни келтирип, сени къолунга бергенлерин эсгере, аталары фронтда болгъан жетижыллыкъ сабийлеге таяннган жумушла аланы окъургъа къоймагъанларына жарсыйса.

Сар Сбашланы Мухажир дерслеге келмейди да, барсам, анасы Къазий эки къагъанагъы бла, бири – къоюнунда, бири – этегинден тутуп, аны Кюнлюм къаягъа отун этерге кетгенин айтады. Сарбашланы Зауур да мал кютюп, аны ючюн келалмагъанды кёп кере дерсге. Таппасханланы Наныкъ да уллу юйюрден эди. Ала бла энчи кюрешгенме. Элден къолай кетген эди, эр кишиле къазауатда болуп. Сабийле, ата-анала уа мени сюйгендиле, билеме… Къыркъ эки жыл школда ишлегенме, андан жыйырма алтысын – гитче сабийле бла.

Юч къарындашынг къазауатда болгъанларына да къарамадыла, сюргюннге ашыра туруп. Аллайла дагъыда бар эдиле сени элингде: Чыпчыкъланы Юзейирни тёрт жашы, Макытланы Къонакъны – ючюсю, Тёппеланы Хажибекирни – бешиси…

Ол кюн эрттен шулпу эте эди. Эл аллында къая, ол адыргы жауунчукъ жибитип, къаралып, жилягъанча эди. Аны бетинде жилямукъ ызла келеди кёз аллынга.

Оналты кюн баргъанбыз жолда. Къызыл-Къая тийресинде совхозгъа тюшген эдик. Къыргъызлыла бизден да къарыусуз жашай эдиле. Билимим анда бек болушханды. Биринчи жумушум, комендант буюруп, кёчгюнчюлени тизмелерин этгеним болгъанды. Школгъа ишге кирирге заявлениямы халатсыз жазгъанымы кёргенде, анда горонода оруслула окъуна бек сейирсиннгенлерин унуталмайма. Баям, ала бизни бир къарангы халкъ суннгандыла. Билимлери болгъанла аз эдиле анда. «Федерация деген неди?» – деп соргъанда бир сабий, устаз: «Ол бир шахарны атыды», – дегени да эсимдеди. Халкъыбыз кёргенни сынагъанбыз биз да. Биринчи жыл бек къыйналгъанбыз: жангы жерни биз юйренмеген къызыулугъу, ачлыкъ, жаланнгачлыкъ… Ала болгъан жерде уа – ауруула, ёлюм, ауушханланы асыраргъа къарыу жокъ… Эр кишиле этерикни этерге кюрешгенбиз, кесибиз къабыр къазып. Совхозгъа таматагъа Гелястанланы Махмутну салгъанларында, ол кёплеге онг тапдыргъанды.

Анда сен урушдан къайтхан Жарашууланы Мажит бла юйюр къурагъанса. Эсингдемиди, бир жол, жашау нёгеринг ауушхан кюнледе, манга бир хапар айтхан эдинг студент жылларынгы юсюнден?

Нальчикге биринчи келген кюнюбюзде, Зухра, Маржан, мен, жолда бара тургъанлай, аллыбызны бир жаш чыганлы къыз тыяды, алда не сакълагъанын айтайым деп. Манга онтёрт жыл да болмай эди. Ол: «Сен мындан узакъда жашарыкъса. Анда лётчик жашха барлыкъса. Мен аны самолёт къатында сюелип тургъанын кёреме», – дегенинде, анга ким ийнанырыкъ эди? 1949 жылда Къызыл-Къаяда мен анга (Мажитге) баргъанымда, аны пилот комбинезону бла ол чыганлы айтхан суратын кёрген эдим. Мажит уруш заманда лётчикге окъугъанды, алай, бийикге чыкъса, къаны башына чабып, кёкге кётюрюлалмай, жерде самолётну электрооборудованиясына къарагъан механик болуп ишлегенди.

Сен аны бла бирге элли беш жыл жашагъанса. Юч аламат сабий ёсдюргенсиз: Лейля – врач, Айшат – устаз, Малик – инженер.

Алтмыш бир жыл ишлегенсе педагогика жаны бла. Устаз, школ директор, окъуу жаны бла лабораторияны таматасы, филология илмуланы кандидаты да болгъанса. Алты китап жазгъанса. Аладан бек уллу ишинг – «Къарачай-малкъар фразеологияны сёзлюгю». Хар бир айтыу энчи къагъытчыкъгъа жазылгъан картотека юйюнгде бир къабыргъаны толтуруп тургъанын кёргенимде, ангылагъанма илму-излем ишинги къыйынлыгъын. Санга къызгъанып, кюрешгендиле анга ие болургъа башхала. Къолу ачыкъ, чомарт адам эдинг, тилегенни къууандыргъан. Алай бу ишинги уа къызгъаннганса, бералмагъанса. Сылтауунгу да билеме – сен аны жоюлгъан къарындашларынга атагъанса да, андан.

Къалай сейир да, уллу да адам эдинг сен! Телефон бла сёлешгенде ахыр кере, бир тилегинг болду: «Тёппеланы Алим бир сейирлик сёзлюк жазгъанды. Аны басмаларгъа кюреш. Аллай магъаналы ишни сансыз этип къояргъа жарарыкъ тюйюлдю…»

Сен да, мен да ангылайбыз аны. Хар сёзюнг да эсимдеди.

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: