Тюзлюгю, фахмулулугъу бизге бюгюн да юлгюдю

Шауаланы Черууну къызы Миналдан, «КъМАССР-ни маданиятыны сыйлы къуллукъчусу» деген атны алгъан биринчи таулу тиширыу, халкъыбызны таныулу адамларындан бири эди. Аны миллет адабиятха, маданиятха салгъан къыйыны уллуду. Юзюклери Уллу Ата журт урушха дери малкъар тилде чыкъгъан альманахда басмалансала да, китап болуп чыкъмагъан, алай а биринчи таулу романны авторуду эм таулулада биринчи бийик билим алгъан тиширыуду – 1933-1937 жыллада Москвада педагогика институтда тарых бёлюмде окъугъанды. 

Ол 1917 жылда Шыкъыда туугъанды. Ленинчи окъуу шахарчыкъда билим алгъанды, анда педагогика техникумну тауусханды, ызы бла Москвада окъуп къайтханлай, Нальчикде кеси окъуп бошагъан педагогика училищеде устаз, Обкомда лектор, Къабарты-Малкъар китап басмада баш редактор, «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде редактор, Устазланы билимлерин ёсдюрген институтда устаз болуп ишлегенди. Душман киргенде, листовкала жазып, аланы жабышдырып айланнганды. Къоркъуу тюшгенде, Акъ-Сууда букъгъанды.

Сюргюнде Къыргъызстанны Ош областыны Къара-Суу элинде школда устаз, завуч, директор болуп ишлегенди. Андан къайтханлай, 1958-1973 жыллада «Коммунизмге жол» газетни бёлюмюне таматалыкъ этгенди. 

Чыгъармачылыкъ иш бла 1930-чу жылланы ахырында кюрешип башлагъан эди. Миллет адабиятыбызны, культурабызны къуралыууна уллу эс бургъан, ол затха уллу юлюш да къошхан адамладан бири болгъанды. 

Толгъурланы Зейтун аны юсюнден: «Миналданны бек магъаналы къылыкъ шарты къаллайды, не бла байламлыды деп сорсала, ким да ол кюрешчиди дерикди. Миллет ючюн кюреш бардыргъан, аны тёрелерин, ниет тазалыгъын сакъларгъа итинип, хар сёзюн, атламын анга бойсундургъан тиширыуду дерикди», – деп жазгъанды илму ишинде. Ол алай болгъанын жашау кёргюзтгенди. 
Миналдан очерк, статья, жамауат, саясат, фельетон дегенча, газет ишни борчу бла байламлы жанрланы устасы болгъанын ол газетде ишлеген жылла кёргюзтгендиле. Ол миллетини тарыхына, адет-тёресине, маданиятына бир кюнде уллу кёллю болмагъанды. Ахыр тылпыууна дери халкъы, туугъан жери бла байламлыкъны юзмегенди. Аны сохталарыны саны жюзле бла саналады. «Миналдан алай оноу этген эди», «Миналдан таукел этген эди», – дегенча айтыула бюгюн да халкъны ауузундадыла. Игиликни ауанасы алай узунду.

Ол адабият жолун назмула бла башлагъанды. Алада аны къаллай къанатлы, учунуулу жаны болгъаны кёрюнеди. Сёз ючюн, «Элимде» деген назмусун окъусанг, жюрек урууун ангылайса. Анда быллай сёзле бардыла:

Таууш, тютюн жокъ, орамла – мурса. 
Былаймы болады, терслик урса? 
Тийре – сангырау, тилсиз – хурула. 
Юй хунала туралла оюла.

Мындан тюз къалай суратларгъа боллукъду сюргюн отун ёчюлтген элни? Ол бу темагъа дагъыда къауум назму жазгъанды. Хар биринде – ата журтха сюймеклик, аны къадарына жарсыу, тамблагъы кюнню сагъышы. 

Болсада Миналдан къара сёзню устасына саналады. Башында айтылгъаныча, ол уруш аллы жыллада «Мурат» деген романын жазгъанды. Ол - уллу эпикалы трилогияны биринчи китабы - 1964 жылда чыкъгъанды. Анда автор тау элде революциягъа дери жашау болумланы, класс кюрешни суратлайды. 
Романда бек трагедиялы Муратды – ол эгечи Асиятны, сюйгенинден айырып, Бийбертни тели жашы Османнга береди. Артда жашау дерсле аны акъылын, оюмун тюрлендиредиле. Кеч болса да, анга жангы жашауну ангылауу келеди. Сюйгенлени, аланы араларында болгъанны суратлай, автор таулу тиширыугъа эски, бузукъ адетледен жюрегин азат этип, быллай ишни юсюнде биринчи атлам этген къалай къыйын болгъанын кёргюзтеди. 

Экинчи кесеги, «Тейри жарыгъы», басмадан 1988 жылда чыкъгъанды.  Мында автор  таулуланы революциягъа, Граждан урушха, ызы бла Уллу Ата журт урушха да къалай къатышханларын Асият бла Юсуфну юйюрлерини юлгюсюнде кёргюзтеди. Бу чыгъарманы сюжет ызына дагъыда кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъы, аны юсюнде таулу адамны таукеллиги, жигерлиги, къыйынлыкъладан артха турмай, жашауну тюзетир мадар излегени, сюргюнде миллетини тилин, жырын, адетин, тёресин да сакълагъаны къошулгъандыла. Ма аллай адамладыла Миналданны жигитлери – кесича кюрешчиле. Узакъгъа созулса да, трилогияны, «Босагъа аллына жетмей» деп, ючюнчю китабы да жазылгъанды. Жарсыугъа, ол алыкъа китап болуп  чыкъмагъанды.

Алда эсгерилгенича, Миналдан кёп жылланы миллет газетибизде ишлегенди. Анда баргъан харкюнлюк къыстау иш чыгъармачылыкъ бла кюреширге заман къоймагъаны хакъды, ишни тынгылы этеме десенг. Алай а ол хапарла, повестьле да жазгъанды. Аны «Кечерлеми?», «Кюн таякълары», «Северное сияние», «Жашау базманы» деген эм башха китаплары чыкъгъандыла. 
Повестьлени баш жигитлери тиширыуладыла: Зайнаф бла Зухра. Быланы юслери бла автор таулу тиширыуну къадарын, жашауун къурауда аны хорламларын, таукеллигин кёргюзтеди. Халкъда «Тиширыуну чачы узун болса да, акъылы къысхады», – дейдиле. Миналдан да кеси юлгюсю бла, жазгъан чыгъармаларыны жигитлерини къылыкъларыны юсю бла ол акъылны жашаудан артха къалгъанын туура этеди. 

Жазыучу, кесини борчун ангылай эсе, аны оюму, акъылы, ниети тюз эселе, жашауда болгъан чюйреликлени кёрмей, алагъа эс бурмай къоялмайды. Миналдан, аланы суратлай, чыгъармаларында адамлыкъны даражасын кётюрген затлагъа таянады. Аны «Атасыны башлыгъы», «Балдан», «Сахайны жашлыгъы», «Аппаны хапары», «Сокъурну кёз жашы» деген эм башха хапарлары ол итиниуге къуллукъ этедиле. Жигитлери къурау жолундадыла, игиликге итинедиле, таукелдиле. 

Бир кере аны фатарында олтуруп, ушакъ эте тургъаныбызлай, танышы киреди. Ол тиширыу къызып келген кёре эдим: «Миналдан, сен радиода кёчгюнчюлеге болушлукъ этилген эди сюргюнде дегенсе. Нек айтханса алай?» – деп, ыразы болмагъанын билдиргенде, Миналдан: «Ол кертиди. Алай эди. Ётюрюк айтмагъанма бир заманда, айтырыкъ да тюйюлме», – деп къаты айтханы эсимде къалгъанды. Сора дагъыда ол къартлыгъында окъуна физкультура бла кюрешгенин, эрттен сайын жарау этгенин, саулукъгъа къалай этерге керегин да айтып, юйретген эди. Эринчекликни, хомухлукъну сюймегенди.

Шауаланы Миналдан миллетинде сыйы-намысы жюрюген адам эди. Ол шахар советге депутатха эки кере айырылгъанды. «За трудовое отличие», «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.», «30 лет Победы» деген майдалла, «За активную работу в комсомоле», «Отличник печати» деген сыйлы белгиле эм аслам махтау къагъыт бла саугъаланнганды. 
Бюгюн да аны таза ниети, тюзлюгю, аны ючюн бардыргъан кюреши бизге юлгю болгъанлай къаладыла. Миллет культураны, адабиятны, искусствону да биргелей айныу, ёсюу жолларын жарытхан, ниетлери ючюн жюреклерин чыракъ этген адамладан бири эди Шауаланы Миналдан.