Жаш фахмуланы толу айныуларын жалчытыр ючюн не этерге керекди?

Фахмулула бизни арабызда жашайдыла, алай – жашырынлыкъда. Бу сёзлени Ульмский университетни алими Альберт Циглер энчи тинтиуню бардыргъанды, алада 40 –дан артыкъ фахмулу сабийни ачыкълагъанды. Не ата-анала,неда устазла кеслерини къолларында аллай сабийле болгьанларын сезмей тургъандыла. Кертида, ол фахмулу сабийле школда орталыкъ неда андан осалыракъ окъуучулагъа саналып болгъандыла, биргелерине жашагъанла эм окъугъанла бла келишалмай, къыйын къылыкълы сабийлеге саналып тургъандыла.

-Витяны школладан бирлеринде 4-чю классда окъургъа тохташдырама, дерсге аны бла бирге барып олтурама,- дейди, фахмулу жашчыкъны юсюнден хапарын башлай, сабийлени фахмулулукълары жаны бла битеу къыралыбызны баш специалисти, МГУ-ну психология факультетни профессору, илмуланы доктору Диана Борисовна Богоявлинская.- Устаз «множество» деген терминни ангылатыргъа кюрешеди: «Кёкде жулдузланы кёплюклери эм классда окъуучуланы кёплюклери», - дейди устаз.Жашчыгъ а аны сёзюн бёле: «Сизни юлгюгюз адеплиликге тюз келишмейди, нек дегенде кёкде жулдузланы санларыны къыйыры – чеги жокъду,окъуучула бла байламлы кёплюг а – шарт белгилиди», - дейди.Окъуучусуну быллай ачыкъ сёзюне уа ким тёзерикди? Аны себепли уа биз оннга жууукъ школну алышындыргъан эдик. Хар жерде да иш бирча эди: кеслерине ушамагъан сабийни бирсиле тюе эдиле, устазла уа ол болумгъа къол булгъап къоядыла-алыгъыз да кетигиз, дейдиле.Фахмулу сабийлени проблемалары аланы бек акъыллылыкълыры бла угъай, –дейди Диана Борисовна, - аланы фахмуларына кёре, энчи къылыкълары бла байламлыдыла. Юлгюге сабийлени бла абаданланы араларында узакълыкъны энчилигин ангыламауну келтирейик. Ачыкъ эсленнген фахмулукъ, - дейди алим, - кёбюсюнде сабийни айныуунда уллу энчиликле бла байламлыды. Ол нейро эм психика жаны бла тёрели айныуну да бузады. Кертиди, фахмулу сабийлеге алимлени кёз къарамлары да бирча тюйюлдюле. Специалистлени бир къауумлары вундеркиндлени адам улуну ышангылы мурдоруна санайдыла, аны тюзлюгюне ийнанмагъанланы жашаудан артха къалгъанлагъа, фахмулукъну ангылаялмагъанлагъа тергейдиле. Башха къауум а, ёсюп келген бек акъыллы сабийлени жарашыусузлукъларын бла асыры тириликлерин кёзге тутуп , аланы патология жаны бла кемчиликлери болгъан энчи къауумгъа санайдыла эм аланы (фахмулу сабийлени ) таблеткала бла шошайтыргъа керекди, дейдиле. Сабий фахмулукъну тинтиучю западлы бек белгили эки психолог- Лета Холлингзуорт эм Джон Уитмор- алимлени биринчи къауумуна киредиле.

Холлингзуорт вундеркиндлени энчиликлерини быллай 5 тюрлюсюн чертип айтады. 1Стандарт окъуу план асыры эригиулю болгъаны ючюн, школну кёрюп болмау. 2. Тенглерини оюнларына бюсюремегенлери ючюн, аладан энчи туруу. 3. Нонконформизм - фахмулу сабийле тохташдырылгъан излемлени магъанасызгъа санау, алагьа бой салмау. 4. Динни бла философияны вопросларына уллу эс буруу. 5. Кюч-къарыу, битеулю билимлилик эм социальный жаны бла айныуланы араларында башхалылыкъланы уллуулукълары. Бу тизмени Джон Уитмор ачыкълагъан 4 качество бла толтурургъа тийишлиди: 1. Перфекционизм – кеслери бек магъаналыгъа санагъан затладан билимни бек бийиклерине жетиу. 2.Асыры бийик борчланы белгилеп, аланы толтуралмай къалыу, ол себепден асыры бек жарсыу.3.Жанларына терк тийиу-бошдан айтылгъан сёзлени, этилген ишлени кеслерине тартыу, алай бла уа кесини къанын бузуу. 4.Чыдаялмаулукъ – битеулю билимлилик жаны бла кеслеринден артха къалгъан сабийлени эм абаданланы эниш этиу, алагъа чыдаялмаулукъ.

Фахмулу сабийлени окъутхан россейли ара школну-интернатны (МГУ-да А.Н. Комогоровну школуну) преподаватели доцент Загорский былай айтады: «Кесими сынаум кёргюзтгенича, фахмулу сабийле бла ишлеу къыйын юйюрлени сабийлерин юйретиу бла байламлы борчланы тамамлаудан къыйынырыкъды. Ол а юч проблема бла байламлыды.Биринчиден, жаш фахмула ушакъ нёгерлерини ауузларына чабаргъа, сёзлерин бёлюрге ёчдюле.Экинчиден, абаданланы айтханларын тюзетирге дайымда итиннгенлей турадыла. Ючюнчюден, кеслери жаратмагьан затны эшитселе, аны айтханланы намысларын сындырыргъа, хыликкя этерге сюедиле. Фахмулу сабий­ле дунияда бола-бола тургъан ишлени бек иги сезгенлерин ангылап, Лета Холлингзуорт былай жазгъанды: «Аны юйретирге, тюз жолгъа салыргъа кюрешген реформаторланы араларында халкъ жыйынны къолундан жоюлгъан насийхатчыла кёпдюле. Уллу билимли сабий кесинден къарыусуз, тели сабийлеге окъуна тёзюмлю - ачыуланмай, жилямай, кёл кенгдирмей, тюнгюлмей къараргъа керекди. Бир затны да да тюзетирге онг жокъ эсе, аны да ангыларгъа тийишлиди».

Алайды да, вундеркиндлени сюерге къыйынды (ала сизни ёз сабийлеригиз тюйюл эселе). Алай фахмулу сабийлени айныуларына чырмау этилсе, общество жарлыракъ боллукъду. Жаш фахмуларыбыз болмасала, жангы Циолковскийлерибиз, Рахманиновларыбыз болмай къаллыкъдыла неда игида аз боллукъдула. Пушкин бек кючлю гурушхачы эм женгил адам болгъанына, Лермонтов адамланы сюймегенине, Ломоносов ачы кючлю ашарыкъланы сюйгенине, Достоевский рулетка оюнлада ахчасын къытдырыучусуна биз алай уллу магъана бермейбиз да. Биз ала кеслерини къыралларына къаллай хайыр этгенлерине уллу эс бурабыз. Ол себепден а биз жаш фахмуланы билимлиликлери бла байламлы махтанчакълылыкъларын да кечерге керекбиз. Алай этиу жаланда Россейде угъай, демократиялы Западда окъуна къый­ын ишди. Ата журтлулары фахмулу сабийлерине тюз кёзден къарауну жалчытыр ючюн, европалы эм америкалы социологла «индиго сабийлени» юслеринден жомакъны къурагъандыла.

Анда айтылгъанына кёре, бир-бир сабийле башха планетада жаратылгъандыла, энчи фахмулула да ол себеп­ден болгъандыла. Ол сабий­ле, дуниягъа тууулгъанлай окъуна, тёгерекдеги жашаугъа абадан адамланы кёзлери бла къарайдыла. Ол оюм тюз бла терс болгъанын аллай сабий тууулуп 10-12 жыл озгъандан сора тохташдырыргъа, насыпха , къолдан келлик тюйюлдю. Индиго сабийлени юйретиуню инструментине уа тёзюмлюк эм сакълыкъ саналадыла. Ол сабийлени  космосдан келгенлеге, биз а , аланы ата-аналары билмей тургъанлай болуп къалгъанлагъа санайыкъ. Къалай-алай бола эсе да, мифни файдасы барды, аны  къой, ол кенгден-кенг белгили бола барады.

Жерде жаратылгъан, космосдан келмеген фахмулу сабийлени юслеринден а Загорский былай жазады:«Фахмулулукъну тюзлюк бла байламлы бек кючлю сезим ашырып айланады, ол сезим максимализмге айланып къалады. Вундеркиндлени ангылаулары башхаланы оюмларын билирге окъуна болушады. Ол себепден а, фахмулу сабийлени ата-аналарына бек магъаналы был­лай излемни эсде тутаргъа керекди: хар заманда да тюзню айтыргъа ийишлиди».

Фахмулу сабийле тёрели школладамы огъесе энчи окъуу юйледеми окъургъа тийишлидиле деген соруугъа шарт жууап жокъду. «Фахму­лу сабий тёрели школдан энчи окъуу юйге кетсе, - дейди профессор Богоявлинская, - аны ол алгъын окъугъан классыны окъууда жетишимлери энишге тюшюп къа­ладыла. Сабийни кесини окъууу да осалгъа айланады: энчи окъуу классда конкурен­ция вундеркиндлени талпыныуларын бираз селейтеди. Тийишлисича айныр ючюн, ала окъуу белгилеге угъай, окъуу процессге уллу магъа­на берирге керекдиле. Пред­мет олимпиадалагъа къатышыучу эм алада битеу къырал эм халкъла аралы даражалы жетишимлени болдуруучу сабийлени асламысы чынтты алимле неда гуманитарийле болалмай да къала­дыла: дайымда бир бирге ушагъан ишлени ызларындан болуп, битеулю айныуларын тийишлисича ёсдюралмайдыла. Тутхан ишлеринде бек уллу жетишимле этгенликге, аллай вундеркиндледе абаданлада качество жаны бла болургъа тийишли 15 энчиликден жаланда 2-си -3-сю тюбейдиле.

Не этерге керекди да, жаш фахмуланы толу айныуларын жалчытыр ючюн? Бек алгъа ахшы преподавательлери болгъан энчи школланы табаргъа тийишлиди. Ол школлада про­фильный предметледен башхаларына да уллу эс бурулургъа керекди. Фахмулу сабийни эришиуге жан атыуун да тыяракъ этерге керек сунабыз. «Музыкадан тынгылы устазлаладан жалан бири окъуна фахму­лу шекиртин, ол керти да бишген инсан болгъунчу, сценагьа жиберлик тюйюлдю, - дейди, сёзюн андан ары бардыра про­фессор. - Асыры алгъа, оздурулуп айтылгъан махтау не жарыкъ фахмуну да кезиусюз жоюп къояды.Физтех да, музыка училище да вундеркиндлени узакъ жерледе бошдан излемейдиле».Ахырында уа быллай бир соруу: фахмулу сабийни келир къадары къаллай боллукъду? Къыйын! Жыл саны ёсе баргъанлыкъгъа, ол не женгиллик этиуюн, терк ачыуланыуун, не терс ишлеге чамланыуун къоярыкъ тюйюлдю.