Ёмюрлюк эсгертмеле – деменгили тарыхыбызны бир бети

Къабарты-Малкъарда Уллу Ата журт урушда совет халкъны батырлыгъына аталгъан аламат эсгертмеле, аланы авторларыны бирлери дунияларын алышдыргъанлыкъгъа, бизге бюгюнлюкде да деменгили Ата журтубуз Уллу Хорламны болдурур ючюн сынагъан къыйынлыкъланы, жарсыуланы, ёлюмлени, жигитликлени юсюнден эсгертгенлей турадыла. Ольга Берггольцну: «Бу таш мермерлеге къарагъан инсан, сен бил – биреулен да унутулмагъанды, бир зат да унутулмагъанды!» – деген реквиеми бизге, саулагъа, ёмюрлюк насийхат болгъанын бир заманда унутмайыкъ.

Алайды да, Кёнделенни бла Тырныауузну жоллары айырылгъан жерде орналгъан Уллу Ата журт урушха аталгъан деменгили эсгертмеледен бири «Мудах таулудан» (1967 жыл) башлайыкъ. Бу чыгъарма жаланда бизни республикада угъай, саулай къыралда да белгилиди, аны къуралыу тарыхы да сейирди. Бек биринчиден, къазауатда жан берген аскерчилерибизни хурметлерине эсгертмени сюеу башламчылыкъ кёнделенчилени кеслериники болгъанды.  Ол башламчылыкъгъа себеплик этгенлени санында тамырлары Кёнделенден чыкъгъан белгили жамауат-политика къуллукъчула Залийханланы Жанакъайыт, Геттууланы Максим, Хутуйланы Ханафий болгъандыла.

Эсгертмени къурагъанла Кърымшаухалланы Хамзатны бла Каркаланы Мухарбийни сейир иш бирлешиулерини юсюнден ол жыллада битеу республика билгенди. Къабарты-Малкъарны таматалары да алай бла бу жумушха эс бургъан эдиле.

Тёредеча, монументальный скульптура жанрда урушда жоюлгъанлагъа жарсыуну Родина-мать кёргюзтеди. Алай кавказ халкълада, таулулада да ол санда, Ата журт ата бла байланыпды, аны себепли авторла жарсыулу, ажым этген эр кишини алгъандыла юлгюге. Аны кюйген жюреги битеу сыфатында туура кёргюзтюледи, къайсы къарагъан да ол таулу жамычы, мухар бёркю бла деменгили, тау кибик эрни журту бла байламлы ачыуун ангыламай къоярыкъ тюйюлю. 

 Алай бла «Мудах таулу» хар бирибизге да бек сыйлыды, халкъны тазалыгъыны, ачыкъ жюреклилигини, тюз ниетлилигини белгисича, Ата журтубузну кечеги-кюннгю сакълаууруду. Айта кетерге тийишли болур, Кърымшаухалланы Хамзат бу иши ючю КъМР-ни Къырал саугъасын алгъанын да.

Нальчикде эсгертмелени юсюнден айтханда, 1968 жылда Къозла бахчада орнатылгъан ВЛКСМ-ни 50-жыллыгъына аталгъан монументни сагъыныргъа сюеме. Аны къуралыу тарыхы, биз барыбыз да билгенибизча, даулашлы болгъанды. Авторла Гид Бжеумыхов, Виктор Абаев, Каркаланы Мухарбий, Роинд Гокадзе чыгъармачылыкъ ишлеринде башха жерледен коллегаларыны жангычы сынамларын хайырланыргъа излегендиле. Нальчикчиле, юйреннген тёрели сыфатладан ычхыналмагъанлай, ол жангычылыкъгъа ыразы болмагъанларын сёз бла къагъытла жазып да билдиргенлей тургъандыла. Къалай-алай болса да, чыгъармачылыкъ къауум кеслерини оюмларын жашаугъа кийиргенди.

Скульптура-архитектор композицияда ара жерни ауур жаралы болуп, къолун жюрегине къысып тургъан комсомолчу алады. Ол ёле тургъан кезиуюнде да Ата журтуна, коммунист ниетлеге кертилигин тас этмейди. Авторла мында комсомолчуланы ёлюмсюз батырлыкъларын ташда ёмюрлеге сакълаялгъандыла. Эсгертмени жанында архитектура кесекде «Жан берген батырларыбызны эсде къаллыкъ жигитликлерине тийишли болайыкъ» деген жазыу а бизге барыбызгъа да айланыу сёздю.

Прохладнада Эсде тутууну бахчасында да бир ненча эсгертме комплекс барды: Уллу Ата журт урушну жылларында жан бергенлеге, адмирал А.Г. Головкону, афган аскерчилени, Чернобыльде заранланы кетергенлени. Былайлада концлагерьледе жоюлгъанланы къарындаш асыралыуларыны къабыр плиталары эм 1943 жылда Прохладна шахарны къоруулай ёлген майор Багировну къабыры да сыйлы жерлерин тапхандыла.

Ара жерни бу эсгертмелени араларында «Уллу Ата журт урушну жылларында Ата журт ючюн жан бергенлени» (1968 жыл) монументи алады. Аны авторлары Фёдор Калмыков, Заурбек Озов, Рубен Палагашвилиди. Бу чыгъарма битеу да совет халкъны тёзюмлюлюгюн, къатылыгъын туура кёргюзтеди. Обелискде «Биреулен да унутулмагъанды, бир зат да унутулмагъанды» деген сёзле къыралыбызны инсанларыны патриотлукъларын, ёхтемлиликлерин, бийикликлерин, тюз ниетли сезимлерин энтта да бир кере чертедиле.

Бахсан районда Куба элде «Уллу Ата журт урушда жан берген эллилеге эсгертмени» (1992 жыл) автору Заурбек Озовду. Аны айтханына кёре, монументни ишлеген заманында ол шёндю жашап тургъанланы ёлгенлеге хурметлерин кёргюзтюрге итиннгенди. Ана солдат жашы бла, Белгисиз солдатны къабырына келип, бушуулу сюеледиле, жюреклерин ачытхан жара аланы сыфатларында ачыкъ кёргюзтюлюнеди. Быланы сыфатларында биз миллет ышанланы эслейбиз, жылла озгъанлыкъгъа, жапсарыу келмегенин да, унутмау сезимни бийиклигин да. Заурбек Озов кесини жигитлерине аламат сыфатла бергени бла даулашырыкъ болмаз.

Акъ-Суугъа баргъан жолда Уллу Ата журт урушда ёлгенлени хурметине орнатылгъан эсгертмени (1968 жыл) скульптору Кърымшаухалланы Хамзатды, архитектура композицияны Гузийланы Малик жарашдыргъанды.

Ансамбльде баш жерни «Ата журтну къоруулаучу» скульптура алады. Анда биз кёрген аскерчи кесин алгъа атхан халлыды, къолунда къылычы, юсюнде жамычысы бла ол жерин, юйюн, юйюрюн къоруулайды. Жигитни ётгюрлюгю аны, тартылгъан къылча, сыфатындан билинеди, ол къужур фашизмге къажаулукъ борчун толтура жанын-къанын аямазгъа хазырды. Аны тёгерегин таулу къалала сыфатлы стелала алыпдыла, дагъыда мермер къангалада къырал белгилени, ёлген фронтчуланы атларын да кёрюрге болады.

Бу материалда биз Къабарты-Малкъар Республикада жерлерин тапхан бир ненча эсгертмени сагъыныргъа онгубуз болгъанды, битеу да бирге бизде аланы саны эки жюзден артыкъды. Урушдан сора жыллада бизни республикада, битеу да Совет Союздача, хазна шахар неда эл къалмагъанды аскер мемориал салынмагъан. Совет Социалист къыралгъа Уллу Хорлам къыйын келгенди, аны ючюн бийик багъа тёлерге тюшгенди. Аны себепли халкъыбызны сау болмазлыкъ жарасы бу эсгертмелени болушлугъу бла бизни тамблагъы кюнюбюзню жол кёргюзтген ызлары болгъанлай турургъа тийишлидиле. Аны кесибиз эсде тутайыкъ, сабийлерибизни акъылларына да терен сингдирейик. Биреулен да унутулмагъанды, бир зат да унутулмагъанды!

Материалны хазырлагъанда КъМР-ни Культура министерствосуну официал сайты, Эсгериу.РФ-сайт хайырланылгъандыла, искусствовед Аппайланы Жаухаргъа «Монументальная скульптура Кабардино-Балкарии» китабында жыйылгъан уллу, магъаналы материал ючюн а энчи ыразылыкъ билдиреме.