Малкъар халкъны маданиятында тюрсюнню магъанасы

Туугъанлай окъуна адам баласы аны къуршалагъан дунияны тюрлю-тюрлю тюрсюнлени болушлукълары бла билип башлайды, ангылап, танып. Ол ангылау адам къарамыны бек керекли затларындан бириди. Тюрсюнлени тюрлю-тюрлюлери, кеслерини энчиликлерине, башхалыкъларына кёре, кёп затха жарайдыла. Аланы къыйматларын тинтирге, билирге, теренирек ангыларгъа, адамланы жашауларында ала не магъана тутханларын тохташдырыргъа къаст этип, бурун заманладан бери кюрешедиле алимле.

Тюрсюнлени юслеринден илму иги кесек затха эс бурады. Ансыз халкъны эрттеден келген культурасын толу тинтир онг жокъду. Башха-башха культураланы бояу энчиликлери кёбюсюнде аланы бир бирине ушамагъанларын кёргюзтедиле. Аны юсюнденди Тугушланы Фатиматны биз бюгюннгю номерге хазырлагъан бу материалы да. 

Миллетлени эрттеден келген культуралары башха-башха жерледе, башха жашау болумлада къуралгъандыла. Хар тюрсюнню энчи алып айтсакъ, аны мутхуз жанын, жарыкъ жанын да кёре, тюзюн тохташдыра билиу миллетни адеп-къылыкъ тёрелери бла къаты байламлыды.

Адам кеси ишлеген, кеси къурагъан затла бары да ол жашагъан жерни табийгъаты бла бирге бояу не магъана тутханын айгъакъларгъа, аланы къауум-къауумгъа юлеширге амал, онг тапдырадыла. Аны бла къалмай, ала халкъланы ана тиллеринде энчи сёзле бла белгиленедиле. Сёз ючюн, малкъарча: акъ, къара, къызыл.

Миллет культураны кесичалыгъы – энчилиги, жаланда бек баш тюрсюнлени атларын баямлап къоймай, миллетни ырысхы-мюлк къалайыны, ниет байлыгъыны да тюрсюнлери кёп торлю болгъанларын кёргюзтеди. Малкъарны эрттеден келген миллет культурасын тинтгенле кёргюзтгеннге кёре, акъ бла къара эм алгъа белгиленнгеннге саналадыла. Акъ тюрсюн – дунияны бир талай культураларында бек магъаналыды. Бурун заманладан бери ол, дуния жарыгъына ушап, адамлада жарыкь, къууанч сезимле туудура келгенди. Малкъар халкъда да ол насыпны, саулукъну, саламатлыкъны белгисиди, хар таза затны, жарыкълыкъны да. Юлгю келтирип айтсакъ: акъ байрам, акъ насып, акъ дуния.

Акъ тюрсюн кёбюсюнде къар бла, сют бла тенглешдириледи, алай кёрюннгени ючюн къарча акъ, сют бетли, акъ къагъыт кибик дейдиле. Аллай ушашлыкъны хайырындан къышны, чал чачны, къар жапхан жерни белгилеген сёзледен сора да ушашдырылгъан  жангы сёзле туугъандыла малкъар тилде: акътон аппа, акъкъалпакъ жаш, акъжыйрыкъ къыз.

Малкъар культурада бир бирине къаршчы белгиледиле акъ бла къара, жарыкъ бла къарангыча, иги бла аманча, игилик бла аманлыкъча. Аллай къаршчы белгилени алимле эртте, бек эртте эслегендиле къудуретде. Кюн жарыгъы бла кече къарангысы адамны жашауунда бек уллу магъана тутханларын кёп кере эсгертгендиле ала. Кюн жарыгъы къачан да жылыу келтиргенди, таукеллик бергенди адамгъа, кече уа – мёхеллик, сууукълукъ, тынгысызлыкъ, къоркъуу. Алайды да, акъ тюрсюн къууандыргъан этеди, къара тюрсюн – жарсытхан.

Акъ тюрсюнча болмай, къара тюрсюн бушууну, къоркъуу, ачыуну, ёлюмню да бетлериди. Къара кюн, къара палах, къара ниет деп да андан айтадыла халкъда.

Тернерни тинтиулери кёргюзтгеннге кёре, дунияны кёп халкъларыны башха-башха ёсюу-айныу жолларында юч тюрсюн – акъ, къара, къызыл бек эрттегилеге, биринчилеге окъуна саналадыла. Къызыл деген ангылам адам улу жаратылгъанлы кёп тилледе айтыла келеди, нек десенг, ол табийгъатны бек керекли, бек къыйматлы затлары бла байламлыды. Бурун заманлада къызыл тюрсюнню къаннга, отха ушата эдиле. Аллай ушатыула малкъар культурада да бардыла: къан бетли, къанча къызыл, отча къызыл. Бизни тилибизде быллай ушатыула жашау турмуш бла, ниет хазнабыз бла байламлы да кёп тюбейдиле: къызыл ишхилди бетли, эзилген чумланы сууларыча, айлыкъ турмача, къынача.

Гёте бирде: «Миллет нени жаратханы аны кийимлери не тюрсюнлю болгъанлары бла белгилиди», - деп жазгъанды. Кийимге багъа бичиуде баш шартладан бирин аны, адам жаратырча, ариу бетли болгъаны алады. Бир-бирде тюрсюн деген зат жерни аты, миллетни аты болуп да къалады: къаракъалпакъла,         къарабулакъчыла, къарачайлыла.

Тюрлю-тюрлю тюрсюнлени сыйлылыкълары халкъ аланы къалай жаратханына кёре белгиленеди. Ол а жамауатда эртте заманладан бери тюрленмей тургъан тёреди. Кёпледе къызыл тюрсюнлю кийим ариугъа саналгъанды. Кавказ халкъланы миллет кийимлеринде къызыл тюрсюн эстетика жаны бла къыйматлы жер алгъаны белгилиди. Байрам кюнледе жарыкъ, омакъ кийимлени сыйлы кёргендиле малкъар тиширыула. Кюн сайын кийилген кийимле уа къаралдым, мор, кёк, жашил, дагъыда башха бетлиле болгъандыла. Биз­ни тамата къауумдан адамларыбыз, белгилисича, къаралдым, мор бетли кийимле киерге сюйгендиле. Тюрсюнлени барындан да бегирег а къызылны ариугъа, ушагъылыгъа санагъандыла.

Кёпледе, ол санда малкъарлылада, да къызыл тюрсюн кёз тийиуден сакълайды. Аны себепли къызыл халы къысадыла бешикге, не да къызыл бешик бау саладыла. Къызыл чалыудан бууунлукъ этедиле сабийге. Малланы боюнларына, мюйюзлерине да къызыл быстыр андан тагъадыла. Бир-бир ийнаныулагъа кёре, къы­зыл зат шайтанны, жинни ызларына-тургъан жерлерине къайтарыргъа себеп болады деп да айтадыла. Аллай ийнаныу бла, аны бир белгисиз, жашырын кючю болгъаннга саналгъаны бла байламлы сайлайдыла къы­зыл тюрсюнню дууа жазгъанла, хыйны-халмаш этгенле.

 Къызыл тюрсюн саусузну иги этерге да болушады, дейдиле. Адамны эти къызыл-ала чапырса, аны кетеребиз деп да хайырланадыла бирле аны бла. Алай бла, ол кеси да кёрюп турурча, ауругъан адамны жатхан жерини аллына бир-бирде къызыл быстыр журун тагъадыла.

Малкъар культурада жашил бла сары тюрсюнле да энчи магъаналыдыла. Адамла аланы терк-терк хайырланнганлары, жаратханлары да табийгъатда ала бирсиледен эсе кёбюрек болгъанлары себеплиди. Кёк тюрсюн бузгъа, суугъа, жулдузлагъа, кёкге келишеди: кёк буз, кёк суула, кёк булут. Жашил тюрсюн бла уа кёп тюрлю битимле белгиленедиле: кырдык бетли, жашил кырдык, жашил ханс, жашил чапыракъ, жашил терек къабукъ.

Илму тинтиуле кёргюзтгенлерича, кёп тилледе кёк тюрсюнню аты буруннгу жашил бояуну атындан къуралгъанды. Ол малкъар тилде да алайды. Болсада, ала экиси да, бирча магъана тутуп, бирча хайырланыладыла бизни культурада. Кёбюсюнде бирини орнуна бири жюрютюледи: кёк кырдык, кёк гелеу, кёгет. Бютюнда уллайгъан адамлларыбыз, къартла жашил тюрсюннге кёк дейдиле, эрттеден айта келгенлерича. Кёбюсюнде ала жашилге, кёкге, къаралдым-кёкге да кёк деп андан къоядыла, барын да бирге келишдирип: кёк алысын, кёк букъу, кёк булут, кёк шай, кёк кёз, кёк баш.

Кёк тюрсюннгеча, сарыгъа да табийгъат чомартды.  Айтылгъанда уа, сёз ючюн, тары бетли, будай бетли, салам бетли, жангы ай бетли, алтын бетли, кюн бетли деп, ушашдырыула, келишдириуле бла белгилейдиле жашау ангыламланы.

Кесине жашауда кереклисине кёре, малкъар культу­ра кёп заманны тюрлю-тюрлю тюрсюнлени аз хайырланып тургъанды. Сюрюучюлюк ишни халкъ къолгъа алгъандан сора уа, малланы къайсы не тюрлю болгъанын тохташдырыргъа керек эди да, адамлагъа алгъындан эсе кёп тюрсюнню тынгылы айыра билирге тюшгенди. Аны себепли хайыуанла не бетли болгъанларын кёргюзтген сёзле бла байды малкъар тил. Юлгюге, хора тайны алайыкъ. Анга чубар, къолан, ала, чубар-ала да дейдиле таулула. Халкъны культурасында тюрсюнле жалан да, мал, мюлк бла, битимле бла, табийгъат бояула бла чекленип къалмайдыла. Инсанны къылыгъында, халында, кесин жюрютюуюнде, бет сыфатында, ол кёлюнде не ниет тутханын ачыкъ этген шартлада да эсленедиле бир бирлерине ушамагъан тюрсюнле.

Адам, уялса, къызаргъан этеди. Къоркъса, бет къаны кетеди, ачыуланса неда сууукъ татыса, кём-кёк болуп къалады. Зарлыкъ аны саргъалтып, бушуу къаралтып къоядыла. Къысхасы, тюрсюнле адам улуну ниетин, сезимлерин байыкъдыра, аны дуниядан ангылауун кенг да, терен да, бийик да этедиле.