Таулу тиширыу- биринчи министр

Халкъыбызда атлары кёп айтылмагъан, ауанада тургъан ахшы адамла кёпдюле. Уруш аллы жыллада социал жалчытыуну наркому, артда 1970-чи жыллада да, солуугъа кетгинчи, бир кесек заманны социал жалчытыуну министри болуп тургъан Тёппеланы Тауени къызы Къаний аладан бириди.

Ол 1912 жылда Быллымда туугъан эди. Анга Ленинчи окъуу шахарчыкъда окъургъа насып тюшгенди. Ызы бла ол Къабарты-Малкъар къырал педагогика институтну тауусханды. Урунуу жолун устаз болуп башлагъанды. Къызны Тиширыуланы битеуроссей съездине делегатха айыргъандыла. Ол анда Надежда Константиновна Крупская бла тюбешип, ушакъ этгенди.

Къабарты-Малкъарны халкъ поэти Гуртуланы Бертни эсгериу китабында «Бизни литературабызны шуёху» деген статьясы барды. Аны ол шуёху Павел Максимовха атап жазгъанды. Ма ол адам, статьяны жигити, Бертге жазгъан письмосунда Къанийни сагъынады.

Павел Максимов кимди десегиз, ол Ростовданды, къабарты эм малкъар халкъланы жашауларыны юсюнден кёп очеркле жазгъан журналистди. Аны 1931 жылда Ростовда культура революцияны таулада жайылгъаныны юсюнден китабы чыкъгъанды, ол «Къарахалкъ», «Кёпюрле», «Куркужин», «Урусбийланы эл», «Малкъар партизанла», «Элбрус жанында жашау» эм башха очерклерин да бизни юсюбюзден жазгъанды. 1933 жылда Крайнацсовет бла Совет жазыучуланы Север-Кавказ оргкомитети Павел Максимовну бизге жазыучуланы союзларыны оргкомитетлерин къураргъа ийгенди. Аны юй бийчеси, Ростовда медицина институтну бошагъандан сора, 1933 жылдан башлап, бир къауум жылны

Къабарты-Малкъарда Орус Бахсанда эл больницада баш врач болуп ишлегенди. Аны себеби бла Павел Максимов бери терк-терк келиучю эди.

Уллу Ата журт урушну жылларында фашистле Ростовну алгъанларында, Павел Хрисанфович юйюрю бла бирге Нальчикге къачып келгенди эм бир кесек заманны «Социалист Къабарты-Малкъар» газетни орус редакциясында ишлегенди. Немислиле Нальчикге жетгенлеринде уа, ол кеси да, юй бийчеси да, къызларын да биргелерине алып, кеси ыразылыкълары бла Совет Аскерге къошулгъандыла. Урушда этген жигитлиги ючюн капитан Максимов Къызыл Жулдузну ордени бла, майдалла бла да саугъаланады.

Ма ол адам Гуртуланы Бертге жазгъан къагъытларындан биринде Тёппеланы Къанийни юсюнден былай айтады: «Къачан эсе да бирде, бек эртте, 20-чы жыллада мен Ростовда эки таулу комсомолчу къыз бла танышхан эдим. Ала анда Таулу тиширыуланы къызыл курсларында окъугъандыла. Бири  Хасаниядан Оракъланы Мамушну къызы Фаризат, бирси уа Быллымдан Тёппеланы Тауени къызы Къаний. Артда Фаризат рабфакны, ызы бла фельдшерле школну тауусхан эди Ростовда. Андан бери Ростовда медсестра болуп ишлеп турады. Къаний а ол заманда Москвагъа кетген эди, анда ВУЗ-ну бошап, Нальчикге ишлерге къайтханды.

1941-1942 жыллада эвакуацияда болгъанымда, бир кюн ач, сууукъ да болуп, жунчуп бара тургъанымлай, Нальчикде обкомну къатында жаяу жолчукъда олсагъатчыкъда бир сейирлик машинадан тюшген, аламат ариу кийиннген, узун санлы тиширыугъа тюртюлюп къалама. Ол, мени танып:

– Жолдаш Максимов! Сизмисиз? Не болгъанды сизге? – деп, атымы айтып сёлешген эди.

Ол социал жалчытыуну наркому Тёппеланы Къаний болгъанды. Ол манга ол заманда бек болушханды (Аллах аны кюнлерин узакъ этсин). Артда ол нёгер къызы Фаризатха

Ростовха Орта Азиядан къагъытла жазып тургъанды. Анда (Къазахстанда) бир гитче элчикде устаз болуп ишлегенди. Энди ол биягъы Малкъардады. Тёбен Чегемде библиотекагъа таматалыкъ этеди.

Къаний бир тюрлю бир айыпсыз, акъыллы, къаты, тири тиширыуду. Аны энтта да эсге тюшюрлюкдюле, мен ол затха ийнанама. Эки ыйыкъ мындан алгъа Фаризат чабып келгенди, къууанчын жюрегине сыйындыралмай, телеграмманы кёргюзте: «Къабарты-Малкъар АССР-ни жангыдан къуралгъаны бла алгъышлайма – Къаний Теппеева». Газетледе уа нек эсе да аны юсюнден жазмагъандыла алыкъа. 

Ма бусагъат Советлеге айырыула болсунла да, мен анга ишекли тюйюлме, Къаний энтта да кеси жерин табарыкъды. Фаризат бу жыллада манга Къанийден, къарындашларындан да келген къагъытланы окъуп тургъанды да, не бола тургъанындан аз-маз хапарлыма...»

Максимовну къагъыты 1956 жылда 26 декабрьде жазылгъанды. 

Малкъар халкъ ата журтха къайтхандан сора, Тёппеланы Къаний Нальчикде Н.К. Крупская атлы республикалы библиотекада бир къауум ай ишлегенди. Ызы бла аны Москвагъа

Партия совет курслагъа ийгендиле. Андан къайтхандан сора уа, Къабарты-Малкъарны къырал учрежденияланы ишчилерини союзуну область комитетине председатель этгендиле. Жети жылны Къаний ол жууаплы къуллукъда ишлегенди. Ол анда къалай тынгылы уруннганын кёргенде, республиканы таматалары Къанийни КъМАССР-ни социал жалчытыуну министри этгендиле. Ол КъМАССР-ни Баш Советини депутатына да айырылгъанды.

КъМР-ни Маданият министерствону методика ара бёлюмюню таматасы, Ингуш Республиканы культурасыны сыйлы къуллукъчусу Чыпчыкъланы Магометни къызы Мадина,

Тёппеланы Къанийни эсгере: «Аллай адамла аз тюбейдиле. Ол мени анамы бек татлы шуёху болгъанды. Эгечи десем да, ётюрюк боллукъ тюйюлдю. Жаш заманларындан окъуна шуёхлукъ жюрютгендиле. Ол юйюр къурамагъанды, кеси жашай эди да, биз болгъанбыз аны юйюрю. Къарындашым Борисге бла манга кеси сабийлеринеча иги болгъанды

Къаний. Биз да аны анабыздан кем кёрмегенбиз», – деген эди бир ушагъыбызда. 

Къаний 1996 жылда ауушханды. Адам кёзден кетсе, унутханла, эсде тутханла да чыгъадыла. Биз а, таулула, биринчи министр болгъан малкъарлы тиширыу Тёппеланы Тауени къызы Къанийни эсден кетерирге эркин тюйюлбюз. 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: