Алгъын тёлюден ахшы юлгю алып жашайдыла

Хасания бла Къашхатау таба онбир-онеки къычырым барып, Хеу сууну  эки жанында орналыпды Герпегеж. Аны къуралгъаныны юсюнден элде абаданла айтып эшитгеними билдирейим.

Отуз сегизинчи жылда Огъары Малкъардан Гитче Къабартыгъа, Урожайное элге жыйырма бир юйюр кёчюрюледи. Анда жыл чакълы тургъанларындан сора  малла къансиер болуп къырыладыла. Адамла да безгекден ауруп къыйналадыла,  хауасы, сууу жарашмагъандан.

Андан сора тиширыула сабийлени да алып обкомгъа келип: «Ызыбызгъа къайтарыгъыз», - деп тилейдиле. Анда да угъай демейдиле, алай  артха элтирге ашыкъмайдыла. Ол заманда адамла жыйышадыла да, Урожайныйден бери жаяулай тебирейдиле.

Герпегежни бла Къашхатауну ортасында Юч къолла деген жер барды. Адамла алайгъа жетип солуй тургъанлай Мокъаланы Азрет – Къабарты-Малкъар Республиканы Президиумуну Баш Советини председатели, Биттирланы Махайны жашы Къадий – республиканы  переселенческий бёлюмюню таматасы, дагъыда уллу къуллукъчуладан бир оруслу киши келеди. Ала  бек алгъа коммунистле бла ушакъ этедиле. Ала уа Улбашланы Занибек, Бёзюланы Ахый, Къадырланы Хажосман, дагъыда Бёзюладан биреу болгъанды (атын тохташдыралмагъанбыз). Мокъа улу Азрет: «Герпегежни Тёбен Малкъаргъа деп алгъанбыз. Жууукъ заманда Зылгыны адамы бери кёчерикди. Шёндю ала мында нартюх, картоф ёсдюредиле. Сиз да мында къалыгъыз. Энди ары элге къайтып айланмагъыз», - дейди.

Жыйырма бир юйден экиси Огъары  Малкъаргъа къайтадыла. Къалгъан онтогъузусу уа Герпегежге буруладыла. Аланы араларында Османладан, Бёзюладан, Герийладан, Темуккуладан, Уяналадан, Жангоразладан, Заныколадан  келечиле боладыла.

Ала 1940 жылда июньну  биринчи кюнлеринде болгъан ишледиле. Мокъаланы Азрет Зылгыны Герпегежге кёчюрюр акъыл этгенинде, алгъа зылгычыла да  оноугъа ыразы болгъандыла. Алай бир терсбоюнла  Азрет зылгычыланы Герпегежге кёчюрюп, ол жерни уа кесини эллилерине берликди деп  хапар жайгъанларындан  сора зылгычыла Герпегежге кёчмей къалдыла.

Андан сора Мокъа улу Холамгъа барып,  халгъа къарап: «Герпегежни Малкъаргъа беребиз деп тура эдик. Аладан сиз такъыр жашай кёреме. Ары кёчерге ыразы эсегиз, аны сизге берейик», - дейди. Адамла бираз сагъыш этедиле да, мал кютерге анда эркин жер болмагъаны ючюн Къара-Суу башында Холамны жайлыкъларындан юлюш этселе, кёчерге ыразылыкъларын билдиредиле. Алай бла ол кече окъуна Холамдан, Къара-Суудан да эки жыйырма юй Герпегежге  келедиле. Аланы арасында белгили магъаданчы, Социалист Урунууну Жигити Моллаланы Шарафутдинни юйюрю да болгъанды. 1940 жылда жайда  Герпегежге келген онтогъуз малкъарлы юйюрге Холамдан къыркъ юйюр келип къошулады.

Сора элде колхоз къуралады. Аны биринчи председатели Кючмезланы Таусолтан эди. Эл советни таматасы уа – Кючмезланы Ибрагим.  Парторг -Бёзюланы Сейпуллах, комсомол организацияны секретары уа Геляхланы Далхат болгъанды. Элде школ да ачылады. Аны директоруна  Кючмезланы Салих  сайланнганды. Устазла уа - Геляхланы Фатимат, Кючмезланы Ханифа, Созайланы Шамса.

Ара мюлк ишлеп тебирейди, мал да, мирзеу да болады. Жазда колхозну маллары тау жайлыкълада отлайдыла, анда жау-бишлакъ заводлары болгъанды. Июньнга  дери сауулгъан сютню жау этип, аны эритип, Нальчикге келтирип, къыралгъа ётдюре эдиле. Андан сора этген хайырны  адамлагъа иш хакъларына юлешгендиле. Картоф, будай, жау, бишлакъ, мал да бере эдиле. Нартюхню уа ёгюз арбала бла ташыгъандыла. Адамла уа жыяр жерибиз жокъду, энди келтирмегиз деп окъуна тилей эдиле.

Жарсыугъа, уруш башланып, элни эр кишиси къазауатха кетдиле. Ол заманда элде юч жыйырма юй болгъанды, аладан тёрт жыйырмадан артыкъ адам атланнганды урушха,  асламысы  анда ёлгендиле. Жетмишинчи жыллада аланы хурметлерине эл ортасында эсгертме орнатылгъанды. Аны юсюнде  къазауатха кетген жашланы атлары жазылыпдыла.

Урушну кезиуюнде немислиле элде юч ай чакълы туруп алай кетгендиле.

Ызы бла колхоз жангыдан ишлеп тебирегенди, алай алгъыннгы кючю болмагъанды. Школчуладан окъуна бригадала къуралып, ала да,  уллу кишилеча, уруннгандыла. Ишни ауурлугъу тиширыулагъа тюшгенди, къагъанакълары болгъанла окъуна бош  турмагъандыла.

1944 жылда халкъ  Орта Азиягъа кёчюрюлюп, андан артха келгенден сора элде «Шуёхлукъ» колхоз къуралады. Аны биринчи председатели Созайланы Идрис эди. Андан сора колхоз чачылгъынчы дери  башха-башха жыллада аны таматаларыны къуллугъун Мокъаланы Абдулла, Бёзюланы Чачий, Кючмезланы Борис, Кючмезланы Ахмат, Биттирланы Мустафа, Герийланы Ахмадия, Ёлмезланы Хадис толтургъандыла. Эл  советни председатели - Ёлмезланы  Къайтмырза, парторг а - Улбашланы Азнауур.

Кезиуден кезиуге завфермала - Бёзюланы Борис, Къадырланы Муталиф, Бёзюланы Омар бла Керим. Малчыла - Созайланы Ахыя, Бёзюланы Аскер, Биттирланы Шамшюдин, Созайланы Ибрагим, Ёлмезланы Мусабий, Кючмезланы Мухаммат, Герийланы Хаким, Гайыланы Къара, Уяналаны Шашмакъ, Кючмезланы Ахмат, Бёзюланы Халим. Ийнек сауучула -  Темуккуланы Маруся, Роза, Гергокъланы Бийсолтан, Ёлмезланы Шамар, Заныколаны Мариям. Мал докторла – Улбашланы Абдулла, Габаланы Лелюкай. Механизаторла -  Кючмезланы Хаким, Уяналаны Исмайыл, Биттирланы Юсюп, Ахмат, Моллаланы Чокуй, Къурманбий, Гуртуланы Хутай. Шофёрла - Биттирланы Таусо, Кючмезланы Хусей, Биттирланы Чапай, Созайланы Агу, Гергокъланы Хусей. Электрик - Гуртуланы Хусей. Жолчула - Османланы Лейлун, Биттирланы Ибрагим, Солтан. Тюкенчиле - Созайланы Абукей, Роза. Бухгалтерле - Уяналаны Баттал, Кючмезланы Ибрагим, Ёлмезланы Олий, Кючмезланы Салих. Агроном – Кючмезланы Камал.

Агъач мюлкню таматасы Османланы Мурадин эди. Аны орунбасары -  Бёзюланы Хызыр, баш инженери - Текеланы Жаша.

Башында атлары  сагъынылгъан  адамла халкъ Орта  Азиядан къайтхандан сора элни, ара мюлкню къураргъа уллу къыйын салгъан къауумладандыла. Аладан сора да кёп эдиле аллай инсанла.

Къырал чачылгъынчы асламла  ара мюлкде уруннгандыла, мирзеу ёсдюргендиле, мал жайгъандыла. Элден шахаргъа жюрюп ишлегенле да болгъандыла. Къырал  тюрленнгенден  сора, ара мюлк да чачылды. Бюгюнлюкде да элде мал тутханла бардыла. Кёбюсю уа тышына жюрюп ишлейдиле.

Герпегежчилени араларында атлары республикадан тышында да айтылгъан белгили адамла бардыла. Аладан да бир къауумун сагъынайыкъ. Биттирланы Мурашны жашы Анатолий эл мюлк илмуланы доктору, профессор, Биттирланы Шамшюдинни къызы Тамара – филология илмуланы доктору, Кючмезланы Гитчени жашы Владимир – медицина илмуланы кандидаты, Кючмезланы Алимырзаны жашы Исмайыл – медицина илмуланы кандидаты. Кючмезланы Ибрагимни жашы Хадис – эл мюлк илмуланы кандидаты, Гуртуланы Алийсолтанны жашы Осман - экономика илмуланы кандидаты,  Кючмезланы  Темударны жашы Салих - филология илмуланы кандидаты,  Кючмезланы Хакимни жашы Бузжигит - тарыхчы, этнограф.

Герпегежни юсюнден къысха хапарыбызда элге уллу къыйынлары болгъан, бюгюнлюкде дунияларын алышхан  къауум адамны да былайда эсгерте кетсек тийишлиди: Бачиланы Биляка, Кючмезланы Букъминат, Мечиланы Малик,  Гюзеланы Исхакъ,  Левицкая Надежда, Жукова Анна, Гажонланы Малик, Гуртуланы Алийсолтан, Бёзюланы Хабибуллах, Кючмезланы Азрет, Моллаланы Къалмукъ  эм дагъыда кёп башхала.

Герпегежни орналгъан жери къыйынды,  тёшю, сырты да барды, андан сора кёчген жерлери да  кёпдю, сакъ жауунладан сора ырхыла келселе уа, арбазлагъа, бахчалагъа киредиле. Аны къайгъысын этип, элни шёндюгю администрациясы жол жанларына илипинле ишлете турады.

Андан сора да,  суу быргъыла да орнатылгъандыла. Эл суу бла толу жалчытылгъанды,  алай  этиллик ишле да кёпдюле.  Жер-жерли администрациясыны жангы башчысы Гюзеланы Ибрагим бла анга болушхан жаш адамла аланы хар бирине да  тынгылы къарарыкъдыла деп ышанабыз.

Герпегежчиле огъурлу, тынчлыкълы, ырахатлы, ишчи адамладыла. Кишиге хаталары жетмей, къол къыйынлары бла жашаргъа кюрешедиле. Бир бирлерин жюрютедиле, ариу кёредиле. Алгъыннгы тёлюден юлгю ала, ала салгъан жол бла барадыла.

 Ариу журтла сюейдиле. Эл ортасында уллу межгит, тюкен да барды. Администрациясыны юйю да алайдады. Маданият юй да ол тийредеди, келир жыл аны жангы мекямын ишлеп башларыкъдыла.