Урушда – батыр, мамыр жашауда – халкъ ийнагъы

Зылгычыла Кучукланы Шабазны бла Тетууланы Хаджатны юйюрлеринде юч жаш  бла бир къыз болгъанды: Наний, Чопай, Магомет, Фатимат. Ата-ана сабийлерин таулуну къылыкъ хунерине, иш эсебине юйретгендиле, ала окъуулу болурларын сюйгендиле. Октябрь революциягъа жюрек кётюрюулюк бла тюбегендиле.

Тау элледе биринчи школ 1910 жылда Къашхатауда ачылгъанды. Алгъа анда тау бийлени сабийлери окъугъандыла. Революциядан сора уа – бары да. Алда ол бешжыллыкъ болгъанды, артда уа – жетижыллыкъ. Ары элде башланнган школдан сора Наний, Чопай да жюрюгендиле. Магометни уа, тёрт классдан сора, обкомну инструктору Наний Нальчикде интернатха салгъанды.

Наний артда Смоленск шахарны къоруулай жоюллукъду. Чопай а, пленнге тюшюп, дагъыда аны ючюн он жыл олтуруп чыгъарыкъды.

Онючжыллыкъ Магомет бир пионер слётда Къулийланы Къайсын бла танышханды. 1935 жылда белгили режиссёр Илья Судаков бла актриса Фаина Шевченко бери келип, Москвада театр институтда окъургъа жаш адамланы сайлагъанда, Къайсын  Магометге ары барайыкъ дегенди. Алай оналты жылы толмагъан Магомет кесине кеси оноу эталмагъанды. Сора Къайсын Нанийге барып, тилеп, шуёхуна театр искусствогъа жол ачханды.

Сабийликде элде «Абрек Заур» деген кинону кёргенли бери жюреги тартхан усталыкъгъа окъургъа баргъаны Магометни къууандыргъанды. Ол абрекге ушаргъа итинип, ол, нёгерлерин да жыйып, ала бла аз кере кинодача оюн къурамагъанды.

Ол жашла бла къызла – отуз адам – уллу шахарда билимли устазланы къолларында окъуп, белгили театрлагъа, концерт заллагъа, музейлеге, кёрмючлеге жюрюп, айтхылыкъ артистлени танып, кёп затха юйреннгендиле эм сахнаны керти усталары болургъа жетишгендиле.

Профессор Илья Судаков Магометни сыфат къурау хунерине бек бюсюрегенди. Дерс оюнлада анга кёп тюрлю рольланы берип, тюзетип, махтап, болушуп тургъанды. Таулу жашла бла къызла беш жылны ичинде сюйюп окъугъандыла, бош заманчыкъларында окъуна, ол не бу оюнну кесегин салып, сахна усталыкъгъа юйреннгендиле. Аланы бир къаууму уа ол кезиуде алыннган «Александр Невский», «Волга, Волга» кинофильмлеге къатышхандыла.

1940 жылда июнь айда биринчи малкъар студия окъууун бошап келгени, биринчи миллет профессионал театр ачылгъаны уллу байрам эди миллетге. Жаш артистле Москвадан юч диплом спектакль келтиргендиле – Лопе де Веганы «Къой шаудан», Вс. Ивановну «Бронепоезд 14-60», Мольерни «Скапенни хыйлалары».

Профессионал малкъар театрда сезон ол жыл 26 октябрьде «Къой шаудан» бла башланнганды. Анда Кучукланы Магомет жарлы элли киши Менгону ролюн ойнагъанды. Актёр ол къыйын спектакльде чамлары бла къалгъанды эсде. Ол оюн аны комедия хунери болгъанын ачыкълагъанды.

«Бронепоезд 14-69» дегенде Магомет къытайлы Синь Биньни, Мольерни «Скапенни хыйлаларында» уа Сильвестрни ойнагъанды. Ол алада бир бирге ушамагъан, жигит, акъыллы неда хыйлачы, кюлкюлю адамланы сыфатларын къалай иги къурагъанын кёргенле бюгюн да унутмагъандыла. Ол оюнла бла биринчи малкъар актёрла битеу тау эллеге айланнгандыла.

Театрда юч ай ишлегенден сора, Магометни аскерге чакъыргъандыла эм Литвада Панивежескде аскер полк школгъа окъургъа жибергендиле. Ол кезиуде Уллу Ата журт уруш башланып, Магомет аны биринчи кюнюнде окъуна Шауляй шахарда баргъан къаты сермешге киргенди. Ол, мотодивизияны тасхачы къауумунда болуп, урушну ал кюнлеринде этген жигитликлери ючюн Къызыл Жулдуз орденни алгъанды. Ол жылны ахырында уа Магометни ётгюрлюгюн кеси кёрюп, дивизияны командири (артда маршалы Павел Батицкий таулу жашны кесине адъютантха алгъанды. Андан арысында Магомет айтхылыкъ аскер башчыны биргесине, къан тёгюлген урушлада жигитликни юлгюсюн кёргюзте, юч кере да ауур жаралы, юч кере контузиялы болуп, Берлиннге дери жетгенди.

Аны уруш жоллары аны бла бошалмагъандыла. 1945 жылда июньну аягъында капитан Кучук улун Никополь дивизияны 62 дивизиясында ротаны командири этгендиле. Бир жылдан аны алгъа Белорусь аскер округга, ызы бла Москвада окъуугъа, артда уа Туркестан аскер округга жибергендиле. 1948 жылгъа дери Магомет Ферганада Офицерле юйюнде спорт инструктор болуп ишлегенди.

Урушда жигитликлери ючюн ол Уллу Ата журт урушну I эм II даражалы, Къызыл Жулдузну, Къызыл Байракъны орденлери бла, «За взятие Берлина», «За взятие Кёнигсберга», «За боевые заслуги», «За Победу над Германией» эм башха майдалла бла саугъаланнганды. Аскерде болгъан сегиз жылны ичине Сталинден оналты ыразылыкъ къагъыт алгъанды.

1945 жылда октябрьде ол урушда аны бла бир жерде къуллукъ этген, ауур жаралы болгъанында, къан берип, аны жанын сакълагъан связист къыз Вера Морозова бла бир юйюрлю болгъанды.

Миллети Орта Азиягъа бла Къазахстанга кёчюрюлгенин Кучук улу кеч билгенди. П.Ф. Батицкий аны андан бир къауум заманны букъдуруп тургъанды. Биз миллетли башха жашланы аскерден эркин этгенде да, ол аны биргесине жюрютгенди.

Уруш бошалгъанда айтханды командири ол уллу палахны юсюнден жигит адьютантына. Магомет, айхай да, аскерде да этерик эди жетишимле, алай миллети, юйюрю анга даражаладан багъалы эдиле. Ол, ахлуларын излей, Шимал Къазахстаннга атланып тургъанлай, Къайсындан хапар алып, юйдегиси, экижыллыкъ къызы Людмила бла Фрунзеге келгенди.

Къайсын анга ахлуларын Къыргъызстаннга кёчюрюрге болушханды. Ала, Фрунзеден узакъ болмай, Ивановка атлы районда жашагъандыла. Магомет культура юйде художестволу башчы болуп ишлегенди. Юйюрге жаш бла къыз – Аслан бла Лариса къошулгъандыла.

Кучуклары 1956 жылда келгендиле артха. Зылгыда эл къуралмагъаны себепли, малкъарлыланы асламысы Бабугентде тохтагъандыла. Магометни республиканы культура министерствосуна инспектор этгендиле. Вера Яковлевна да Кожгалантерей фабрикагъа ишге киргенди.

1957 жылда октябрьде малкъар миллет театрны къурауну оноуу этилгенди. Артистлени сурап, жыйып, ишни къолгъа алгъандыла. Магомет да къайтханды театргъа – анга сахнаны къууанчын унутдурлукъ къуллукъ жокъ эди.

Сюргюнден къайтханда биринчи спектакль Боташланы Иссаны «Таулада танг жарыйды» деген пьесасына кёре салыннганды. Магомет анда тыш къыраллы тасхачыды – эки бетли, къара ниетли, кюйсюз Хажос эфенди.

Малкъар театрда ишлеген къыркъ жылдан артыкъ заманны ичинде Кучукланы Магомет кёп тюрлю жигитлени кёргюзтгенди: «Къонакъ юйню иеси» деген спектакльде – артыкъ уллу байлыгъы болмагъан, жалгъан даражасы ючюн къалтырап айланнган, къызгъанч, кёзбаучу Маркиз; «Къушла бийикни сюедиле» деген рамантикалы драмада – акъыллы, жигит, басымлы таулу къарт Чонай; «Эки жюйюсханны шапасы» дегенде – сюймеклик къысхан жумушчу Труффальдино…

Анга бир да бек ушагъан рольла уа – байла, бийле, эфендиле болгъандыла. Ол «Сын ташда» жаш къызны алыргъа сюйген бай Азнауурну, «Абрекде» – абрек Асланны ызындан болуп айланнган таубий Хажибатырны ойнагъанды.

Магомет комедия жанрда уллу актёр болгъанын жамауат экспедитор Соллоуну («Солтанны къадары»), даража, къуллукъ излеген Шохайны («Жалгъан даража»), кесине базыннган Чонайны («Чонай къатын алады»), кесине тийишли жашау нёгер излеген жарыкъ киши Мухтарны («Къысыр къатын излейме») эм башха жигитлени сыфатларын айыпсыз къурагъанды.

Алай а трагедия жанрда сезимлени да Магомет уста бере билгенди. Сёз ючюн, «Азап жолда» ол сокъур акъылман шайырны, «Ай тутулгъан кечеде» (М. Карим) жолоучу къартны сыфатларын, сезимлерин да къараучу унутмазча этгенди.

Кучукланы Магометни жамауат бек сюйгенди. Анга РСФСР-ни сыйлы артисти, Къабарты-Малкъарны халкъ артисти деген сыйлы атла аталгъандыла. Магомет уруш, сюргюн къыйынлыкъларын сынагъан эсе да, жарыкъ кёллюлей къалгъанды. Ол сахнагъа чыкъгъанда, къараучула, жолда баргъанда тюбегенле да, къайгъыларын унутуп, насыплы болгъандыла. Андан ариу эсгериуле ким къояллыкъды ызында келгенлени жюреклеринде?