Театрны тарыхындан

Театр жашауну кюзгюсюдю, халкъны культура эм ниет жетишимин, сезимин, эстетика байлыгъын кёргюзтген шартды. Миллетни адабиятчыларын, жырчыларын, музыкантларын, художниклерин да бир ишни юсюне сюеп, ол бирде жюрекле къууандыргъан, бирде мудахлыкъ келтирген, кёп затны юсюнден оюм этдирген сахна санатны – сезимле тарыхын къурайды.

Малкъар халкъны театр санатыны къуралыу, айныу кезиулери, бизнича, аз адам санлы башха миллетлени культуралары бла бирча жаратылгъанды эм ала атлагъан жолну баргъанды.

Алайды да, бизде театрны тарыхы терен ёмюрледен башланады. Ол бир тюрлю бир иш бла не къууанч бла байламлы къуралгъан адетле, оюнла, жырла, тепсеуле бла бирге жаратылгъанды. Бюгюн ол адетле, оюнла, ырысла окъуна артыкъ магъаналы да кёрюне болмазла, алай кеси заманларында бизни ата-бабаларыбызны сейирсиндиргендиле.

Аланы юслеринден айтханда, тамырлары тереннге кетген, халкъыбызны мажюсю замандан келген, иш юсюнде, уугъа баргъанда, жаз башында сабаннга биринчи урлукъ атханда эм башха болумлада айтылгъан жырларын, тепсеулерин, адет-тёрели оюнларын эсге алыргъа керекди. Ала драманы ышанларын жюрютгендиле.

Аланы бир-бирлери бюгюн да сакъланадыла белгили этнограф эм балетмейстер Къудайланы Мухтар салгъан урунуу, уучу, къойчу, жигитлик… тепсеуледе: «Голлу» - Баш Тейриге аталады, «Элия» – аскерчилени тейрилерине, «Эрирей» - желни тейрисине, «Хардар» - тирликни тейрисине, «Апсаты» - ууну тейрисине, «Сандыракъ» - аурууладан бакъгъан тейриге… «Жортууул» а нартланы жолгъа чыгъардан алгъа этген тепсеулериди.

Бу тепсеуле театрны шартларын жюрютедиле. Алай бла, къарачай-малкъар халкъны къараучулагъа аталгъан санатларыны аллы боладыла.

«Голлуну» юсюнден энчи айтыргъа керек болур. Аны жангыртыргъа Къулийланы Къайсынны атын жюрютген культура фондну председатели Тетууланы Хадис тау элледе жыл сайын бардырады. Алай болуруна уа жашауларын халкъыбызны маданият байлыгъын жыяргъа жоралагъан жазыучу, фольклорист Таумурзаланы Далхат бла башында сагъынылгъан Къудайланы Мухтар себеплик этгендиле. Голлуда жыр, орайда, айтышла эшитирге, тепсеулеге, спорт эришиулеге къараргъа да болады. Ол уллу театр къууанчды. Анга къатышханла уа - бары да артисле.

Нарт таурухлада да драма шартла кёпдюле: бетлерине кийген къаплары, кийимлери, музыка инструментлери, байрамлары, тепсеулери, жырлары, бир сыфатны атып, башха сыфатха кирген хунерлери… Жаланда бет къапланы алсанг окъуна, ала бла хайырланыу адет-тёрелени, импровизацияны, жашарын магъананы кючлю этеди.

Сыфат къурау театр ышанланы бек тёрели кесегиди. Ма ол эрттегили оюнладан бла адетледен тукъум жаныуарны не хайыуанны къабын кийген тёре бюгюннге жетгенди. Бизде анга «Гяпчи», «Теке», «Кеппай» деп да айтадыла. Баям, бу оюн уучулукъ халкъыбызда баш ишледен бири болгъанда жаратылгъанды. Артда уа байрамлагъа, къууанчлагъа да ётгенди. «Гяпчини» тойда, къурманлыкъда, не тюрлю иги къууумда да даражасы бек бийик болгъанды. Аны оюну жамауатда бек магъаналы эди – ол халкъны оюмун айтханды, ол тюзге, терсге санагъанны ачыкъ этгенди сёзю, оюну бла. Аны жаланда эр киши ойнагъанды. Айхай да, аны жырлар, тепсер, ойнар, эрши къылыкълагъа кюлюр, иги затланы махтар хунери болургъа керек эди, бек алдан.

Ол не айтырыгъын, не этеригин алдан билмегенди. Ол чакъда туугъандыла сёзлери, ишлери да. Заман бара-баргъанда аны ышанлары профессионал сахнагъа кёчгендиле. Оюнну элтирик энчи адамла белгиленнгендиле, аны къуралыу халы да бир магъаналы, сюжет ызлы болгъанды. Тили да – оюннга келишген.

Аллай къараучулагъа аталгъан оюнланы элтгенле, алда белгиленнгенича, импровизациягъа уста болгъандыла. Тилибизде гепсоркъа – мим, акробат, кука – къызбай эр киши, масхара – эр киши къылыкълы тиширыу, камсакчы – клоун деген сёзлени жюрюгенлери ол эрттегили замандан бери барады. Аланы барлыкълары уа, профессионал актёрла тюйюл эселе да, энчи рольланы ойнагъанла болгъанларына шагъатлыкъ этеди.

Драматургияны зыгытлары уа халкъ чыгъармачылыкъда туура эсленедиле: сюжет ыз, къараучулагъа айланнып сёлешиу, монологла, диалогла.

Къараучулагъа аталгъан чыгъармаланы магъаналары, энчиликлери да бир затда болгъанды – ала халкъыбызны жашау халын кёргюзтгендиле. Сёз ючюн, «Къургъакъ той» деп болгъанды. Ол байрамда къызла, жашла тепсегендиле, жырлагъандыла, алай аш-азыгъ а жюрюмегенди. Ол кеси да элинден узакъда, не къошда, не бичен хазырлагъанда, кёп заманны туруп келген жашланы эрикгенлерин кетерирге, къууандырыргъа деп этилгенди.

«Тукъум чёк» тукъумда бир тюрлю бир адамны намысына этилгенди. «Акъсюек оюн» а байланы, бийлени оюнлары болгъанды. Аланы барында да болгъанды театрны шартлары. Алада оюннга къараучула да къошулгъандыла.

Алай а, заман бара-баргъанда, къараучула бла ойнагъанла бёлюне башлагъандыла. Ол терк болмагъанды, алай болур ючюн театр жорукъла айныу жолларында ёмюрле келгендиле. Аланы бу ишден излегенлери айыргъанды - ойнагъанла къарагъанланы къууандырыргъа сюйгендиле, къараучула уа зауукълукъ алыргъа излегендиле. Алай бла тёрели оюнла жамауатны бёле башлагъандыла. Ол ышанны «Сабан тойда», жаумай, къургъакълыкъ къысып, тейриледен жауун тилегенде, науруз, башха байрамлада да кёрюрге боллукъ эди: бирле ойнагъандыла, бирле къарагъандыла.

Алай а оюннга тышындан къатышыу ахыры бла кетип къалмагъанды. Сёз ючюн, бек сезимли къараучула, сахна оюннга къарай, сюйген жигитлерин таукеллендирирге, жаратмагъанларын билдирирге кюрешгендиле. Ол шарт кёп заманланы барып тургъанды, бусагъатда да сакъланады сабий аудиториялада.

Ма аллай оюнланы мурдорунда къуралгъандыла бар миллет театрла. Малкъар театр да алай. Аны тарыхы ма ол ёмюрле букъусу басхан заманладан келеди.

Жыйырманчы ёмюрню аллында, 1915 жылда, тарых къагъытлада сакъланнган билдириулеге кёре, Нальчикде (слобода заманы) реальный училищеде эки кружок болгъанды. Бири – театр, экинчиси – музыка. Аланы анда окъугъан жашла бла къызла къурагъандыла.

Театр кружокга жюрюгенле малкъар тилде бир ненча оюн салгъандыла. Ол санда «Къаншаубий бла Гошаях» деген халкъ трагедияны да. Къараучула ол спектакльни бек жаратхандыла. Оруслула аны орус тилге кёчюрюп ойнарларын тилегенде, аны салгъан Исхакъланы Солтан - училищени окъуучусу, таурухну орус тилге кёчюргенди. Ол кеси да анда Къамгъытбийни ойнагъанды. Гошаяхны сыфатын а Малкъарукъланы Даута къурагъанды.

Дагъыда ала М.Ю. Лермонтовну «Демонун» салгъандыла. Дагъыда реалистле, Моллаланы Исхакъ ана тилибизге уста кёчюрюп, А.С. Пушкинни жомакъларындан юзюклени окъугъандыла.

Ма ол училищедеги кружокдан чыкъгъанды малкъар халкъны биринчи киносценаристи Абайланы Исмайыл. Ол Кавказны юсюнден алыннган биринчи кинону, «Абрек Заур» деп, адабият сценарийин жазгъанды. Ол тилсиз кино 1921 жылда алыннганды. «Под властью адата», «Закон гор» или «Кровавая месть» дегенлени да сценаристи Абай улуду.

Совет власть келгенден сора бизни тилибизге «театр», «кино», «актёр», «режиссер», «спектакль», «пьеса» деген сёзле, Европада жюрюген театрны халлары бизни жашауубузгъа киргендиле.