Бир-бир тукъумларыбызны къуралыуларыны юсюнден

Ахыры. Баргъаны 1 августда басмаланады.

Улбашлары

Мени къарт анам Уяналаны Гокка айтханнга кёре: «Улбашлары акъ шинли болуучу эдиле, чачлары бал бетли. Къызчыкъларын бек эрке юйрете эдиле. «Ой, Улбашлагъа келин болгъан а не насыплыды!» - деп болгъандыла. Эрге баргъан къызларыны ызларындан къара къаргъа къаргъагъанды деп, алай да айтыучу эдиле. Тюрлю-тюрлю байрамлагъа жораланнган къууанчлада Улбашланы къызлары, жашлары да, чыммакъ кийимле да кийип, Раубазы терекни тёгерегине гюрен туруп, бир бири къолларындан тутуп, сейир ариу тепсеп, кеслерине къаратыучу эдиле. Раубазы терекни тюбюне татыулу азыкъла келтирип, терекге да сыйлы къумачладан журунчукъла неда ариу инжи тигилген къол жаулукъчукъла къысып болгъандыла.

Малкъарда Улбашлары уллу тукъумладан бирине саналадыла. Тукъумну асламысы Уллу Малкъарда Шаурдатда жашай эдиле. «Къара ишни сюймеучю эдиле, кеслери да къара ёзденле болгъандыла. Къул тутмагъандыла, башхалагъа да къуллукъ этмегендиле. Жарлы эм къарыусузларына бек болушуп болгъандыла.

Таулулада: «Улбашланы сызгъырыучусу кибик, не сызгъыраса?» - деген сёз барды. Алай нек айтылады? Къартла айтханнга кёре, тукъумну «Юй иеси» болгъанды. Ол къабыргъа ташны артында жашырын отоучукъда жашагъанды. Ушхууур ашап бошасала, юй иесине деп, хант къангада юлюш къойгъандыла. Ол, азыкъгъа бюсюремесе, неда анга аш салыргъа унутуп къойсала, табакъны табакъгъа уруп, къыжырыкъланып болгъанды. Халкъыбыз Азиядан къайтыргъа эркинлик алгъанлай, тукъумдан къарт тиширыу, жашы, келини эм туудукъчугъу бла биринчи болуп Шаурдатха къайтханды. Жашы: «Анам, жангы юй ишлер эдик», - дегенни эшитип, юй иеси ташны ташха уруп, мурулдап, ол оноугъа бюсюремегенди. Алай, анга къарамай, жаш агъачдан терек сюйреп келгенлей, юй иеси аны къаядан атханды.

«Бир Аллах, Малкъар кёчюп келгинчи, асыры сабийге къоркъгъандан, келинчик да, мен да аны ортабызгъа салып, алай жукълаучу эдик. Алай эрттенликде туруп къарасакъ, сабийни тёгереги ууакъ ташчыкъладан толуп туруучу эди. Насыпха, Малкъар кёчюп келди да, биз да, энишге энип кесибизникилеге къошулдукъ деп, ол тиширыу алай айтыучу эди», - деп, тукъумда аллай хапар жюрюйдю. Тукъумну кёп къарты, къарыусузу, сабийи Азияны исси хауасы жарашмай, аны юсюне да ачлыкъ къошулуп, ёлдюле. Жашларыны кёбюсю урушда къырылды, тас болду.

Тукъумда аты айтылгъан жашладан бири Улбашланы Келлет болгъанды. Улбашланы Ахмадияны уа власть, назмуларына бюсюремегени ючюн, жыйырма жылгъа ГУЛАГ-да азап сынаргъа олтуртханды. Ба­летмейстер Мутай гитче заманчыгъында Орджоникидзени аллында ариу тепсегени ючюн, ол анга саугъагъа аякъ машина бергенди. Ол заманда аллай саугъа бек сыйлы саугъагъа саналып болгъанды. Азиядан къайтхандан сора «Кабардинка» деген ансамбльни тепсерге юйретип, битеу дуниягъа респуликабызны атын айтдыргъанды. Ызы бла «Балкария» ансамбльде балетмейстер болгъанды.

Улбашланы Азнор да культурабызгъа уллу къыйын салгъанды. Ол халкъыбызда бек уста жырчыларыбыздан бириди. Улбашланы тукъумда директорла, врачла, устазла, жерчилик бла, малчылыкъ бла кюрешгенле да бардыла. Малкъардан тышына кетип, анда ишлеп, жашап къалгъанла да бардыла. Сёз ючюн, Улбашланы Рамазан. Ол жаш заманында, Горисполком Москвагъа жиберип, Москваны Бауманский районуну комсомолуну инс­труктору болуп тургъанды. Артда ол Мосгорстройну таматаларындан бири эди. Жаш тёлюбюз бир жерде да кеслерине терс сёз айтдырмай урунадыла. Улбашлары тынч, жууаш адамлагъа саналадыла.

Цаколары

Цаколары Уллу Малкъарда жашап болгъандыла. Репрессияланы заманында Сыр-Дарьягъа исси къумлагъа тюшгендиле. Жолда кёчюрюп баргъан заманда, бир эгечим ауруп, жолда Чечен жанында тас болуп, сау эсе да, ёлген эсе да, хапарыбыз болмай къалгъанды деп, мени къайын атам алай айтыучуду. Амалсыздан жер юйчюкле ишлеген заманда, жерден жилян, кеселке да, макъала да чыгъа эдиле. Жумуртханы юзмезге салгъанлай, иссиден бишип болгъанды. Тукъумну асламысы, хауа жарашмай, Сыр-Дарьяны къумларында къырылгъандыла.

Къабарты-Малкъаргъа кёчгюнчюлюкден къайтханла бир жыйырма беш юйюр болурла. Малкъарда, Нальчикде, Элбрусда жашайдыла. Ала окъуугъа, ишге да бек къатыдыла: медицина жаны бла ишлегенле, устазлыкъ этгенле, мал тутуп, жер иш бла кюрешгенле да бардыла.

Тукъумну таматасы Цаколаны Ацейни жашы Мустафады. Къабарты-Малкъарны бек ариу эллерини биринде Ташлы-Талада жашайды. Ол, уруш башланнгынчы окъуна, аскерде къуллукъ этип болгъанды. Алайдан урушха кетгенди. Атасы, анасы да анга жети ай болгъанда ёлген эдиле, эгечи ёсдюргенди, аланы кёчгенлеринден хапары да болмай, Украинада къазауат уруш этип болгъанды. Ол айтылгъан разведчик Ни­колай Кузнецов, немецлиледе обер-лейтенант «Пауль Зиберт» суннган, оруслу жаш бла бирге партизан отрядда Ровнода пулеметчик болгъанды. Кёп майдалы, ордени да барды, кеси да Александр Невскийни орденини кавалериди. «Отряд особого назначения» деген кино аланы отрядны юсюнденди.

Отрядны таматасы Медведев жазып: «Они сражались за Родину» - деген китап да чыкъгъанды, кёп газетледе статьяла да бардыла. «Аппа, къайдан чыкъгъанды тукъум?» - деп соргъанымда, ол манга: «Юч къарындаш болгъандыла, аланы бири былайда Моздокда, бири Дюгерде, ючюнчюсю Малкъарда къалгъанды. Кертиди, Дюгерде бек кёпдюле, кеслери да бушуугъа, къууанчха келе туруучудула. Дюгерде да, таматабызгъа сен саналаса деп, мындан алда Мустафагъа да аны уллу къарындашындан туугъан, эллилени саулугъуна бек жарсып къарагъан Тахирге да кюмюш къамала келтирип, къурманлыкъ да этип кетген эдиле.

Тукъумдан окъуулары болгъан жашла, къызла да, Москвагъа ишлерге кетип, кеслерин иги жанындан кёргюзтедиле.