«Ана тилим – жаным-тиним»

КъМР-ни маданиятыны сыйлы къуллукъчусу, жазыучу Жолабланы Алийни жашы Юзейир малкъар адабиятда, билим бериуде да эслерча ыз къойгъанды.

Ол Чегем ауузунда Жууунгуда туугъанды. Сюргюнде Къазахстаннга тюшгенди. Анда школну бошап, Къазах университетде окъугъанды. Ата журтха къайтханда, Хушто-Сыртда орта школну директору болуп ишлегенди.

Ол 1967 жылда Къазахстанны илму Академиясыны аспирантурасына киргенди. Аны бошап, 1970 жылда къайтып, солуугъа кетгинчи «Эльбрус» китап басмада редактор, тамата редактор, окъуу китапла чыгъаргъан бёлюмню таматасы болуп да ишлегенди.

Илму статьяла, хапарла, новеллала, повестьле да жазгъанды. Аны «Жер этегине» атлы биринчи китабы 1980 жылда чыкъгъанды. Юч кесекден къуралгъан китапха хапарла, новеллала, чам хапарла да киргендиле. Юзейирни биринчи китабы аны ич дуниясындан кёп затны айтады. Сёз ючюн, «Аманат» деген хапарда шахарда жашагъан, ишлеген жаш адам, элге аммасына келип, анда къартла бла тюбешип, аланы хапарларына, сыбызгъы сокъгъанларына тынгылайды. Окъуучу уа тизгин араларында туудукъларына къууаннган къартланы таза сагъышларын, алгъышларын, дуниягъа тилеклерин эшитеди, сора… къартларына ашыгъады.

 «Аппаны ашыгъы» деген новелла энчиди. Аппаны мында берилген сыфаты таулу къартланы огъурлулукъларын, умутларын, иги къуумларын да миллетлери бла бирге болгъанын кёргюзтеди. Хапар жашчыкъны атындан барады. Артда, аппаны жашы къазауатдан къайтып келгенде, къартны къабырына келип, жашчыкъ: «Аппа, Азамат немецлилени хорлап келгенди!» - деп къычырлыкъды.

Аппаны бу чыгъармада берилген сыфаты кёп таматаланы эсге тюшюреди. Къайсы элде да болгъандыла Малкъарда, Къарачайда да быллай зауукълу аппала – дуниягъа огъурлулукъ келтирген, миллетибизни бетин чыгъаргъан адамла.

Юзейир сабийлеге аталгъан китапларында  юйретиу магъанадан сора да, ана тилни байлыгъын, татлылыгъын, малкъар халкъны адеп-къылыкъ тёрелерин, жашауну не тюрлю болумунда да жарагъан нарт сёзлени ким да сукъланырча, ариу хайырланады. Бу жанрда жаланда сабийлени оюмларын, умутларын теренден билген жазыучу тамам эталлыкъды. Жаш тёлюню игилик этерге чакъыргъан, тюзетген сёзню, къайда, не заманда айтылса да, магъанасы уллуду, борчу ауурду.

Юзейирни «Жашау ызы»  атлы китабын энчи белгилерчады. Анда жазылгъан хапарла бизни халкъыбызны жашау жолунда кёрген къыйынлыкъла, зауукълу кезиуле, мудахлыкъ, жарыкълыкъ, шургулу кечеле, иш къайнагъан кюнле бир бирлерин алышындыра, келир тёлюлеге жашау ызны суратлайдыла.

Автор «Ай, заман а!» деген китабын  1937 жылда жазгъан дау бла илишаннга салыннган къарындашы Даниялгъа атагъанды. Бу китапны бир жангылыгъы - жазыучу повесть жанрда усталыгъын туура этеди. «Жангы жерде», «Гылыу чычханла» деген къысха повестьледе бир къауум адамны къадарларыны юсю бла сюргюнде таулу халкъ кёрген къыйынлыкъланы ачыкълайдыла. Къазахстанда иги кесек заман жашагъан Юзейир ол халкъны, аны халаллыгъын, жандауурлугъун, тёзюмлюлюгюн, миллет энчилигин суратлайды, къайда да адамлыкъгъа тийишли ышанла сыйлы болгъанларын айтады. Ол къыйын заманда къадар берген сынауну, къазах халкъ бла кёчгюнчюле бир болуп, хорлагъандыла дейди.

Бу китапда «Тогъуз кешене» деген таурух, халкъны аузунда жюрюй кетип, басмагъа тюшген, сыйдамланнган чыгъармагъа ушайды. Тынч окъулады. Аланы кёре келген жолоучу бла кешенеле кеслери хапар айтадыла. Сюжет ызда бу тюрлю форманы хайырланыу новелланы суратлау кючюн бютюнда бай этгенди. «Тогъуз кешене» миллетибизни жомакъ тарыхыны бир бетиди.

Юзейирни иги кесек чам хапары барды. Анда жамауатны ичинде бир тюрлю оюн-кюлкю туудургъан болумла, ишле, сёзле да кеси жерлерин тапхандыла.

Юзейир кёп жылланы окъуу китапла чыгъаргъан бёлюмню таматасы болуп ишлегенди. Ол алада берилген материалланы илму жаны бла кертилигин, сабийлеге къалай ангылатыллыгъын, къайсы темагъа къаллай суратла тап боллукъларын, ол ишлени сабийлени билимлерине, окъутууну амалына келишиулери, тынчлыгъы, къыйынлыгъы дегенча затла бла кюрешгенди. Бир-бирледе алай болады: башхаланы этгенлерин тюзете кетип, кесинг къолгъа аласа ишни. Алай бла Юзейир башланнган класслагъа окъуу китапланы бир къауумун кеси жазгъанды, жарашдыргъанды: «Харфлыкъ», «2-чи классха малкъар тил», «2-чи классха дидактика материал», «Къарачай-малкъар тилден дерсле», «Орус-малкъар школ сёзлюк» эм башхала. Аны «Ана тилим – жаным-тилим» деген китабы саулай да ана тилни тарыхына аталгъанды.

Бир сёз бла айтханда, Юзейир малкъар школлагъа окъуу китапла чыгъарыугъа редакторлукъ этгени, дерсликле чыгъаргъаны да билим бериуню эм халкъ юйретиуню уллу черегине шаудан сууча къошулгъандыла.

Тюрк тиллени иги билген жазыучу, миллетибизни тамырлары къайдан келгенин излей, Абилгъазыны «Эрттегили тюркле» деген китабын малкъар тилге кёчюргенди. Дин жаны бла къарагъанда да иги кесек иш этгенди. Ол тюрк тилден М. Сойменни бла Л. Алтайны «Исламны беш фарызы», къазах тилден Т. Алтыкъулачны бла Д. Юнлюню «Къуранны окъургъа юйренейик», А.Таужитовну «Къыпчакъ деген не халкъ эди?», туркмен тиледен Абилгъазыны «Тюрк шежиреси», уйгъур тилден «Къуран хапарла» деген чыгъармаларын ана тилибизде окъурча этгенди.

Жети тюрк тилни билген Жолаб улу 9-12 ёмюрледе тюрк тилде жазгъан, дунияда белгили алимле: Абунасыр Ал-Фарабини, Махмут Къашкъарлыны, Хожа Ахмет Есевини, Деде Коркутну, 19 ёмюрде жашагъан татар адабият тилни мурдор ташын салгъан айтхаллыкъ алим, устаз эм жазыучу Къаюм Насырайны, къазах миллетни адабият тилини мурдорун салгъан закий назмучу Къунанбай улу Абайны юслеринден, ана тилибизни тюрк тилле бла тенглешдириуге, тинтиуге аталып да аламат ангылашыныулу статьяла жазгъанды. Къазахстанны Къырал саугъасыны лауреаты Мирзалиев Къадырны, белгили къырым татарлы поэт Рамзи Бурнашны назмуларын да къарачай-малкъар тилге кёчюргенди. Тюрк миллетни тарыхын билиуде ол ишле кимге да болушлукъ этерикдиле.

Жолабланы Юзейир –жашагъан дуниясында ол ана тилни айныууна, аны кенг жайылыууна себеплик этгенлей,анга мадар излегенлей тургъанды.