Жашау кертиликни таза шауданы

Адам улу ёмюрледен бери да суратлау сёзню айта, аны бла кесине тынгылата билгенлени багъалагъанды, хурметлегенди. Алай кючлюдю аны ич магъанасы. Къудурет аллай фахму бергенликге, аны ёсдюрюп, айнытып, ол халкъына да жарап турурча эталгъанла кёп болмайдыла. Аллай даражагъа жетгенле уа энчидиле эм хурметге тийишлидиле.

Фахмуну жилтини

Аладан бири уа КъМР-ни Къырал саугъасыны лауреаты Тёппеланы Алим болгъаны  сёзсюздю. Бу кюнледе анга 85 жыл толлукъ эди.

Тёппе улу Кёнделенде туугъанды. Халкъыбызны зор бла кёчюргенлеринде юйюрю бла Къыргъызстаннга тюшеди. Артда эсгериулеринде Кегети эл аны жашауунда энчи ыз къойгъаныны юсюнден айтханды. Кеси белгилегеннге кёре, биринчи назмуларын да къыргъыз тилде анда жазып башлагъанды.

Эм алгъа врач болургъа сюйюп, медицина училищеге окъуугъа киргенди. Алай анда эки айдан ары турмай, Кегетиге кетеди. Бюгюнлюкден къарагъанда, биз ангылайбыз, жашны жолу башха эди. Ол аны излерге, табаргъа керек эди. Тынчлыкъсыз, ныхытлы болгъан эсе да, тапхан да излегенин. Сайлауу да аны алдамагъанды, бютюн бийикликге элтгенди.

Урунуу жолун а 1956 жылда Тызылда къоргъашин къазгъан жерден башлагъан эди. Москвада Горький атлы Адабият институтха кирирге уа аны Къулийланы Къайсын, Кациланы Хабу, Макытланы Сафар кёллендиргендиле.

Литератураны аслам жанрында къаламын къатдыра, кесини чыгъармалары бла малкъар адабиятны байыкъландыргъанды. Жазыучуларыбызны кёбюсюча, Алим да хунерин эм алгъа поэзияда сынагъанын огъарыда сагъындыкъ. Биринчи назмула китабы «Жаным сенсе»  деген ат бла басмаланнганды. Ол алыкъа ал сынауу болгъанлыкъгъа, анда жашны окъуучугъа кесини айтыр сёзю барды. Жыйымдыкъны ёзеги лирикады.

Авторну чынтты, таза, назик сезимге ёмюрледен бери берилген хурметни суратлагъанын биз «Сени сюйдюм», «Фатимат» дегенча чыгъармаларында кёребиз. Артда, кечирек да жазгъанды Алим назмула. Болсада аны бирси жоллары – прозасы бла драматургиясы – бютюн тутхучлулукъларын бюгюнлюкде кёпле белгилейдиле.

Таукел атламла

Къара сёз бла жазылгъан белгили романлары («Сыйрат кёпюр», «Ташыуул»,  «Азатлыкъ» эм башхала) халкъыбызны къылыгъын, турмушун, энчилигин толу ачыкълайдыла. Кесаматчыла адабиятны баш жоругъу жашау кертиликни суратлауду дей эселе, аны чыгъармаларында сюймеклик бла кёрюп болмау, адамлыкъ бла харамлыкъ, къууанч бла бушуу бир бирлерин алыша, окъуучуну авторну суратлау фикирине бёлей, къыйматланы юслеринден сагъышландырадыла.

«Сыйрат кёпюрню» «...адамды бизни атыбыз деп, чыгъара эди кимни эсе да назмусундан…» деген сёзле бла бошайды. Ол чыгъармасына акъылман Кязимни сёзлерин кийире, миллет кесилигин тас этмегенин, аны мындан ары жашауу игиге тюрлене, айный барлыгъына таза ийнанмакълыгъын ачыкълайды. Роман КъМР-ни  Къырал премиясына тийишли болгъанды. Авторну «Учхан жулдуз» деген пьесасына кёре салыннган спектакль бла артистлерибиз Север Осетия-Аланияда  миллет театрланы «Сцена без границ» деген халкъла аралы фестивальларына  къатышып, диплом алгъандыла.

Алимни къысха хапарлары да окъуучугъа адам улу не заманда да, къайсы болумда да намысын, даражасын сакъларгъа, сатмазгъа тийишлисин айтадыла. Аны «Къулмырза» деген чыгъармасы бюгюн жазылгъан кибикди. Бир элде ёсген жашланы - Тахирни бла Къулмырзаны – сыфатларында ол жахилликни бла билимни тенглешдиреди. Жашауда окъуулары, ангылаулары жокъла алгъа баргъан кезиу тюбегенин суратлай, артда жахилге уялыргъа тюшгенин кёргюзтеди.

Жашауда биреу башханы жетишимине, фахмусуна къууана билмегенин, зарлыкъны уа ол «Ишеклик ауруу» деген хапарында Османны юлгюсюнде ачыкълайды. Алай а жашауну тутуругъу ала угъай, кеслерине къара сабан сюргенлеге окъуна ачыкъ ниет тутханла болгъанларына ийнандырады.

Юлгюлю публицист

Тёппе улуну журналистикада фахмусун да тийишлиди чертирге. «Коммунизмге жол» («Заман») газетде бир къауум заманны уруннганды. Москвагъа окъургъа кетгинчи мында корректор, артда жыллада уа адабият ишчи болуп тургъанды.

Эсимдеди аны «Карка» деген уллу статьясын окъугъаным. Ол туугъан элим Бабугентде огъурлу адам Каркаланы Мухамматны юсюнден эди. Автор аны алай тынгылы жазгъанды, сабийлигимден да таныгъан адамгъа башха кёзден къарарча, аны бютюн хурметлерча эталгъанды. Керексиз, омакъ сёзлени хайырланмай, чынтты эр кишини сыфатын аны къадарыны, адамлагъа тийдирген болушлугъуну юлгюсю бла ачыкълагъанды.

Аны дагъыда «Бек къууандым» дегенин сагъынмай къоялмайма. Анда къалам къарындашы, ол кезиуде телевиденияда ишлеген Беппайланы Муталипни «Илхам» деген кезиулю бериуюню юсюнден жазады. Биреуню ишине къууанып, аллай сёзлени жаланда таза ниетли адам айталады. Аны бла бирге уа ол назмула тизерге талпыннган жаш адамны – сагъынылгъан бериуню къонагъын – кёллендире билиую хурметге тийишлиди.

Илмуну жолунда

Жазыучуну эрттегили, унутулгъан сёзлени кёп билгени барыбызны да эсибиздеди. Аны  «Сейирсиндиртме сёзлюгю» тилни, аны тарыхын, сёзню этимологиясын (къалай къуралгъанын), ич магъанасын, не кезиуде къалай жюрютюрге тийишлисине дери ачыкълайды. Аны бу ишин илму жаны бла тинталлыкъла табылсала, адабият, тарых жаны бла байыкъланырыбыз ишексизди. Огъарыда жашау кертиликни юсюнден сагъыннганбыз. Кесаматчыны бла жазыучуну анга кёз къарамларын ол бу сёзлюгюнде, тауукъну юсюнден назмуну юлгюге келтирип, болмагъанча терен ачыкълайды.

Тёппе улу Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтда да бир ненча жылны уруннганды. Аны къаламыны бурунундан адабият чыгъармала бла бирча кесамат да чыкъгъанды. «Малкъар проза»  ёз литературабызны тинтген тынгылы илму ишге саналады. Ол жазыучуларыбызны китапларына ал сёзле, рецензияла да жазгъанды. Школлагъа окъуу дерсликле жарашдыргъанды. Бир ненча монографияны авторуду. Орус эм битеудуния классиклени чыгъармаларын малкъар тилге кёчюргенди. 1974 жылда диссертациясын къоруулап, филология илмуланы кандидаты деген атха тийишли болгъанды.

Таркъаймаз байлыкъ

Деменгили фахмусу болгъан адамыбызны таныгъанла аны асыллыгъын, кесине хурмет тартханын белгилемей къоярыкъ тюйюлдюле. Аны бир кере кёргенни окъуна насыпха санайма. Ишни юсю бла Огъары Малкъарны школуна барыргъа тюшеди. Ары атланнган нёгерлеримден бири эди Алим. Ол сёлешген сёзю бла, къылыгъы бла бизге юлгю болгъанлай турду. Халкъыбызда адамны ким, къаллай болгъаны жолгъа чыкъгъанында билинеди, кёрюнеди деп бошдан айтылмайды.

Чынтты фахмуну Аллах аны жюрюталлыкълагъа бергенине толу ийнанама. Ол зарлыкъдан къоркъмагъанды, алгъа бара билалгъанды. Аллай устаны къатында жангы фахму жашнамай къалмазы баям эди. Атаны чыгъармаларында къалай кёре эсек да жашауну, анга къалай сюйюне эсек да, уланы Хызырны суратларында да кёребиз табийгъатха сюймекликни, терен магъаналы философияны.

Жарсыугъа, ёмюрлюк тюйюлдю адам улу. Алай а жазыучуну, суратчыны да ызларындан ёчюлмезлик, ёлюмсюз хазна, жарыкъ ыз къалгъанды. Бюгюн аланы таныгъанла, фахмуларын багъалагъанла ол таркъаймазлыкъ байлыкъдан тамблагъы келир тёлюлеге юлюш чыгъармай къоярыкъ тюйюлдюле.