«Малкъар тилни айныууна, сакъланырына къайгъырыу – баш борчларыбыздан бириди»

Ёз тилибизни болуму, жаш тёлюбюзню анга тюшюндюрюу, аны багъаларгъа юйретиу да бюгюнлюкде кёплени сагъайтады.

Барыбыз да билгенликден, КъМКъУ-ну къарачай-малкъар филология  кафедрасы тилибизни айныууна, аны бирси тюрк миллетлени арасында даражасына, кадрланы хазырлаугъа уллу къыйын салгъанлай келеди.  Илму жаны бла къарагъанда, бизни энчилерча затларыбыз асламдыла.

Биз, сагъынылгъан кафедрабыз бюгюнлюкде къалай ишлегенин, неге бегирек эс бурулгъанын билирге сюйюп, аны башчысы, филология илмуланы доктору Кетенчиланы Мусса бла ушакъ этгенбиз.

– Мусса Бахаутдинович, бюгюнлюкде малкъар бёлюмге студентлени алыу бла хал къалайды?

– Кертисин айтханда, бизге школдан сора окъургъа келгенле азыракъ боладыла. Бусагъатда филология ызда ишлейбиз. Аны профильлери уа «къарачай-малкъар тил бла литература» эмда «орус тил бла литературадыла». Сагъынылгъан профильге кёре билим алгъан  бакалаврны  бу тиллени  экисинден да  устаз болур эркинлиги барды.

Бизге шёндю жыл сайын да он бюджет жер бериледи. Алгъынча заочный  бёлюмюбюз жокъду бусагъатда. Бир кезиуде  уа ары да он  адам алып  тургъанбыз.

Бюгюнлюкде бёлюмню тауусханланы дипломларында  филологияны бакалавры  деп жазылады. Окъуугъа  былтыр киргенле бакалавриатны тауусхан кезиуде уа дипломларында аланы СМИ-леде ишлерге эркинликлери болгъаны да белгиленирикди. Алай бла уа окъуу программабызгъа да жангы дисциплинала  къошулгъандыла – «литература неда лингвистика жаны бла редакторлукъ этиу» дегенча. Билесиз, энди жангы профессионал стандартлагъа да тийишлиликде ишлейбиз.

Кесим да «КъМР-де СМИ-лени системасы» окъуу пособияны быйыл хазырлап  бошарыкъма. Жууукъ заманда студентле аны къолларына алып, хайырланыргъа онг табарыкъдыла. Жыл сайын да быллай  китапла басмаланадыла, бу жаны бла болум аман тюйюлдю. Алай эсе да, бюджет жерлени толтурур ючюн, колледжлени тауусханланы алабыз.

– Бюгюнлюкде малкъар бёлюмге окъуугъа кирир ючюн а, къайсы предметледен сынауланы берирге керек болады?

– Школдан сора келгенле орус тилден, орус литературадан да ЕГЭ-лени берирге тийишлидиле. Дагъыда биз кесибиз аладан малкъар тилден бла адабиятдан экзамен алабыз. Колледжледен сора окъуугъа кирирге сюйгенле болсала, ала да мында университетни ичинде ёз тилибизден бла литературабыздан сынауну ётедиле.

Былайда бир затны чертирик эдим: орус литературадан ЕГЭ къыйын болгъаны себепли, аны алай кёпле сайламайдыла. Сайлагъан окъуна этселе да, андан бийик балла алгъанла аздыла. Бакалавриатха кирир ючюн а, 220 балл керек болгъанды саулайда.

– Магистратура, аспирантура, алим совет а сакъланнганмыдыла мында? 

– Хау. Ала бардыла. Билимин ёсдюрюрге сюйген аллай онг табарыкъды. Шёндю магистратурада программабыз «Къарачай-малкъар филология» деп алайды. Мында окъуу эки жылды. Анга беш бюджет жер бериледи.

Аспирантура да барды, анда юч жылны окъуйдула. Ары барыргъа да къыйынсынадыла. Нек дегенде, кёп къыйын салыргъа тюшеди. Анга кирир ючюн а, билгенигизча, усталыкъны кесинден сора да, философиядан сынау бериледи. Бусагъатда, алгъынча болмай, аспирантурадан сора да аны тауусханлагъа энди диплом бериледи.

Филологиягъа жаш тёлю алгъынча тартылмайды. Кюндюзгю бёлюмде бизде 25 жаш адам болуучу эди. Ол заманда окъуугъа тюшген да къыйын эди. Бери келирге сюйгенлени барысын да жюз процент  этип тергесек, андан жаланда отуз проценти киралгъанды университетге.

Демографиябызны осаллыгъыны да бизге хатасы жетген сунама. Нек дегенде, адам саны кёп болгъан халкъны тили да анга кёре  иги айныйды. Шёндю уа, барыбыз да билебиз, выпускниклерибиз болмай къалгъан школла да бардыла. Андан сора да бюгюнлюкде мектеплени тауусханла республикадан тышына кетерча онгла асламдыла.

– Выпускникле малкъар бёлюмге окъургъа келирча, не ишни бардырасыз?

– Жыл сайын да къарачай-малкъар тилден бла адабиятдан школчуланы араларында олимпиадала боладыла. Алай аны даражасы республикалыдан ары бармайды. Олимпиада битеуроссей даражада болса, анга кёре да сабийлени окъуугъа алыргъа боллукъ эди. Болсада алагъа ЕГЭ-лени бермез онг жокъду.

Орус литератураны юсюнден да айтдыкъ. Ол да чырмау болгъан сунама. Школлада устазла окъуучуланы  бу предметден Бир къырал экзаменнге тынгылы хазырларча онгла къуралсала да керек эди. Бир да болмаса да алагъа жылны ичинде иш хакъларына къошар мадарланы излеп окъуна. Адам саныбызны азлыгъыны юсюнден да айтдыкъ.

Биз ырысхыдан сора да, дунияда башха байлыкъла алгъанларына жаш тёлюню тюшюндюрюрге борчлубуз. Окъутуу да, юйретиу да бирча халда тенг бардырылыргъа керекдиле. Сабийле тышына кетселе, ана тиллерине да тансыкъ болуп тебирейдиле. 

Сора малкъар тилден окъутханла барыбыз да тунчугъуп жашагъанча халны къояргъа, бизден онгсуз жокъду деп турмай, ишибизге ие кёзден къараргъа, бизге  берилген жууаплылыкъны да толусунлай сезерге, миллетибизни айныууна  къыйын салгъанланы багъаларын да чыгъара билирге керекбиз.

Ана тилни магъанасын ангылатыргъа, аны сюйдюрюрге да. Аны окъутууну качествосун, анга юйретген кадрланы да игилендириуге дайымда къайгъыргъанлай  турургъа.

– Кафедраны тамблагъы кюнюн къалай кёресиз?

– Онгуна айланыр деп бек ышанама. Айхайда, ол кеси аллына болуп къаллыкъ иш тюйюлдю. Миллетни къатылыгъы бла, халкъны сюймеклиги бла. Ол сюймеклиг а ата-анагъа, эгеч-къарындашха, туугъан жерибизге эмда тилибизге, жамауатыбызгъады. Алай бла уа уллу-гитче да эс жыяр, хал ахшы жанына бурулур деп ийнанама.

Сабийни ёз тилибизге юйретиуню ауурлугъу бюгюнлюкде анадады, алгъынча тюйюлдю. Алгъада тукъум бир жерде жашап,  ёсюп келгенле биринден болмаса да, башхасындан эшите, тюшюннген да эте эди.

– Бюгюнлюкде неге энчи эс бурасыз?

– Алгъын студентле тилни иги биле эдиле да, аланы бегирек грамматиканы жорукъларына юйретгенбиз. Энди уа алай тюйюлдю. Аны себепли жаш адамла лексикагъа, тил байлыкъгъа къайгъырырларын излейбиз. Нек дегенде, адам эм алгъа сёз нени юсюнден болгъанын билирге, ангыларгъа керекди.

Газетде, радиода, телевиденияда малкъар тил  бла ишлегенле, биз да, алып айтханда, барыбыз да бир уллу ишни башха-башха бёлюмлерин бардырабыз. Тилибизни айнырына, сакъланырына къайгъырабыз.

Студентлерибизни сёлешиу тиллери байыкъланырча мадарланы излей, алагъа тюрлю-тюрлю проектле да къурайбыз. Сёз ючюн, Бёзюланы Зайнаф бла Энейланы Алида «Шахмырзаланы Саидни сёзлюгю» деген проект бла кюрешедиле, анга башчылыкъны мен этеме. Дагъыда кесим бу белгили поэтибизни чыгъармаларында сёз байлыкъ бла байламлы китап хазырлар муратдама. 

Алгъаракъда ишни юсю бла Къазан шахарда болгъанымда, алада биринчи классдан тогъузунчугъа дери битеу предметлени да татар тилде окъутхан школлары болгъанларын айтхандыла. Алада ишлерге специалистлени хазырлар ючюн а, Къазандагъы федерал университетде энчи факультет къуралгъанды.

Бу жумуш башланнганлы бери ала 600 адамны  окъутуп чыгъаргъандыла. Дагъыда бу факультетде билим алгъанлагъа жер-жерли бюджетден онеки минг сом стипендия бериледи. Бизде да быллай бир себеплик болса, хал игиге тюрленирик болур эди.

Малкъар бёлюмде окъугъан бакалаврларыбыз да, магистрлерибиз  да илму бла кюрешип,  жетишимли  болсала, портфолиоларын тап жыйышдыралсала, жамауат ишге тири къатышсала да, аланы ай сайын тёленнген стипендияларына къошулурча онг да чыгъады.

Биригип, газетни бетлеринде бир рубрика къурап, энчи малкъар бёлюмню тауусуп, школлада ишлегенлени къадарларыны юслеринден билдире турсакъ, бери окъургъа келирге излегенлени санына дагъыда къошулургъа  болур.

 

 

Ушакъны Трамланы Зухура бардыргъанды.
Поделиться: