Малкъарны юсюнден биринчи шартла - XVII ёмюрден келген документледе

Россей империя бла Малкъарны арасында къыралла аралы  байламлыкъла 19 ёмюрню  аллында башланнган эселе да,    таулуланы эм Малкъарны юсюнден биринчи шартла уа XVII ёмюрден келген документледе басмаланыпдыла. 

Биринчи кере Малкъар XVII ёмюрде 20-жыллада жазылгъан Посол буйрукъда сагъынылады.   Ол   Россейни Илмула академиясыны Тарыхны институтуну Санкт-Петербургда бёлюмюнде асыралады. Алада «Патчах Михаил Фёдоровични буйругъу бла кюмюшню табар мурат бла 1628 жылда Кавказгъа жолоучулукъну юсюнден» деген илму иш барды. Анда сёз Ара Кавказда магъданны излеуню юсюнден барады. «Кабардино-русские отношения в XVI–XVIII вв» деген китапда айтылгъаныча, документде «…ол жерлени иелери балкарладыла…» деп жазылыпды.

XVI–XVIII ёмюрледе Сунжа черекни жагъасында къуралгъан Терки шахарны  аскер башчыларыны жазыулары, Посол буйрукъла, грамотала эм башха материалла таулуланы ол кезиуде этно-политика, культура жашауларыны юслеринден шартланы жыйышдырыргъа онг бергендиле.

«Россейни бла Гюржюню араларында байламлыкъла» деген архивде таулуланы юслеринден шартла бютюнда кёпдюле. Ол кезиуде Россейни бла Гюржюню араларында байламлыкъла посольстволаны хайырындан жюрютюлгендиле.  Федот Ельчинни бла Захарьевни Дидиан жерлеге жолоучулукълары  бютюнда сейирдиле тарыхны сюйгенлеге (1639-1640 жылла). Бу къауумну Кавказ  таула кеслерини деменгилиликлери, ариулукълары бла тамашагъа къалдыргъандыла: «Дидьян жерге жол тарды, тауладан ётген къыйынды,  ат жол а ахырда жокъду, жаяу адамла уа къаяла бла ёрлейдиле. Тёппелени кёз кёрген жерден башлап къар  басыпды,  къар бузлап, къат-къат болуп турады. Эртте жаугъан къар а жылладан жашил болгъандыла, кёк таш кибик»,-деп жазылады «XVI–XVII  ёмюрледе орус посолланы жолоучулукълары: статейний тизмеле» деген китапда.

Малкъарны тарыхын   тинтгенлеге 1650-1652 жыллада А.Иевлевни бла М.Толочановну  Имеретиягъа жолоучулукъларыны юслеринде документле да артыкъда  магъаналыдыла.  Аладан ачыкъ болгъаныча, биринчи болуп  Гюржюге имеретинли патчах Александрны келечилери бла бирге астраханьчы тилманч Иван Тезиченок ётгенди. Ол 1651 жылда январьда  Кавказ  ауушла бла барып, эки кюнню Малкъарда тургъанды.  Анда ол  малкъарлы мурзала Алибекге, Чеполгъа эм Айдабулгъа тюбегенди. Имеретинли элге да жолоучуну ала ашыргъандыла.

Патчах Теймураз бла тюбешгенден сора Иван Тезиченок баргъан жолу бла артха къайтханды. Алай Имеретиядан Малкъаргъа жол он кюнню алгъанды «.. къар асыры жаугъандан…». Патчах Теймураз ол кезиуде Рачиде киеую имеретинли патчах Александрда къонакъда эди. Ол Россейни патчахы Алексей Михайловични келечилерине  жаз башына дери  Теркиде  сакъларгъа, … жол ачылгъанлай а мурзала Алибекге эм Айдабулгъа «Болхаргъа»  атланыргъа керекди», деп жазылады   документде. 

 15 апрельде Никифор Толочановну эм Алексей Иевлевни къаууму Теркиден  чыгъып, 30 апрельде Анзоров Къабартыгъа жетедиле.  Ивлев Теймураз патчахха тилманчны жибереди. Аны Малкъаргъа дери таулула Хабим бла Бута ашыргъандыла. Малкъарда тилманч эки кюн тургъанды эмда Гюржюге атланнганды. 17 майда Толочановну бла Ивлевни келечиликлери да Малкъаргъа жетедиле. Жолда аланы къабарты мурзала бла бирге таулула «…Алибек Чаполов, къарындашы эм сабийлери бла ашыргъандыла…».

Малкъарны жамауаты орус эм имеретинли келечилеге бийик даражада тюбегендиле, мурзала алагъа кеслерини юйлеринде къонакъбайлыкъ этгендиле. Москвачыла уа «… ол мурзала къыралны къол тюбюнде тюйюлдюле, ала кеслери алларына жалынчакъсыз жашайдыла…» деп жазалады документледе.

 Ол а тау бийле келечилени эмда къырал казнаны Гюржюге ашыргъанлары ючюн хакъ излерге эркинлик береди. Делегацияны къоранчларыны юслеринден эсепледе жазылгъаныча, юч таулу мурзагъа юч аршын къызыл схарла къумач, багъалы чилле къумач эм 10 сом багъасы соболь териле берилгендиле.    1 июньда посольство  жолгъа чыгъады. Аланы уа биягъы тау бийле Алибек   Чеполов къарындашлары эм сабийлери бла ашыргъандыла. Тарыхчыла жазгъанларыча, Малкъарда Гюржю бла чекчи ыз болгъанды:   посоллагъа тюбеген эм аланы андан ары ашыргъан жер.

Белгили алим В.Виноградов «Балкарцы в русско-кавказских отношениях ХVII века» деген статьясында таулула  В.Жидовиновну бла Ф. Порошинни посольстволарын ашырыугъа   къатышханлары жазады.  Бу жолоучулукъну юсюнден документле гюржюлю архивледе да бардыла. 1655 жылда 25 мартда къауум Теркиден  чыгъады  эмда апрельни ал кюнлеринде къабарты мурза Камбулат Пшемаховичге жетеди. 14 апрельде ала Малкъаргъа атланадыла. Анда алагъа мурзала Айдабулов, сабийлери эм энтта бир мурза (аны атын окъур онг жокъду) тюбегендиле.   Россейни келечилерин таулада «Болгъар бий Айдабулну жашы Женбулат…»  ашыргъанды. Документледе айтылгъаныча, артха Россейге къайтырны аллында  таулу жашны Кутаисиде имеретинли патчах Александр христиан диннге бургъанды. Орус посолла Жидовинов бла Порошин да анга аталгъан къууанчха чакъырылгъан эдиле.

Россейни бла Гюржюню араларында байламлыкъла къурауда таулуланы жерлерини юслеринден башха документледе да айтылады. Сёз ючюн, 1857 жылда кахетинли патчах Теймураз Имеретиядан  (ол анда къонакъда болгъанды) Россейден Иран шахны чабыууллукъларындан сакъланыргъа болушлукъ тилер  мурат бла Москвагъа атланады.  Жол Малкъарны юсю бла баргъанды. Душманларындан къоркъуп, Теймураз Алексей Михайловичге былай жаза эди: «Малкъаргъа аскерле келип, мени Теркиге ашырсынла, мен агарянланы къолларындан жоюлмаз ючюн…».

Кахетинли патчахха Малкъарда жарыкъ тюбейдиле, мында уа анга малкъар таубий Айдаболланы Артутай къошулады, деп жазылыпды архив документледе. Ол къабарты бий Камбулат Пшемаховични аталыгъы болгъанды. 1658 жылда Теймураз  Астраханьнга атланады. Аны уа жолда Восток Гюржюден тогъуз адам, Аргун аууздан юч чеченли эмда таулу бий Айдаболланы Артутай ашыргъандыла. Ол жыл окъуна посольство Москвагъа жетеди.

Александр Михайлович бла тюбешиуге келген гюржюлю келечиликни къауумунда малкъарлы бийни жашы Айдаболланы Артутай да болгъанды. Аны юсюнден документ «Русско-чеченские отношения» деген китапда басмаланыпды. Артутайны юсюнден документледе артыкъ кёп шартла жокъдула. Жаланда патчах Теймураз бла келген кавказлыла бла бирге  анга да багъалы саугъала берилгенлерини юсюнден белгилиди.

 

Басмагъа Тикаланы Фатима хазырлагъанды.
Поделиться: