Тарых магъаналы ангылаула бла байламлыкъ, буруннгудан келген адет-тёрелерибизни тамырлары

Малкъарлыланы къурманлыкъ адетлери бла байламлы бу материалны ал кесеги 21 июньну номеринде басмаланнганды.

Сый къанганы артында

Хапарыбызны баш ёзегине къайта, хант юлюшню энчилиги неде болгъанын белгилейик, аны юсюнден оюм этейик. Хант юлюшню энчилиги аны сыйындады дегенликни дайым да эшитген болурсуз барыгъыз да.

 Къууанчха не кёп мал союлса да, къурманлыкъ мал хар заманда да бир болады. Малкъарлыла къурманлыкъ малгъа къойну соядыла.

Къурманлыкъ малны юлюшлерин  къууанчлада эм сыйлы адамлагъа саладыла.
Малкъарда къой юлюшлени сыйда, тойда, къурманлыкъда, не башха къууанчда айтылгъан тёресине – хант юлюш  дейбиз.

Хант юлюшню энчилиги недеди? Аны сыйында.  Къонакъ ханнга тенг деп сыйлаугъа, хант сый, хант юлюш деп андан айтылады.

Хант юлюш сый жюрюген жерде, битеу оноуда, алгъышда этилгенди, аны себепли сыйы да уллу болгъанды. Аланы онекиси - эр кишилеге, бири –  шапагъа, ючюсю уа тамата тиширыулагъа бла къызлагъа салынады. Белгилисича, эр кишиле бла тиширыула эм къызла энчи-энчи олтурадыла.
Хант юлюшлеге кёре болады тепсилени саны. Эм уллу, ариу жасалгъан отоугъа эм сыйлы тамата эр кишиле олтургъандыла, аланы саны онеки адамдан кёп болургъа жарамайды.

 Сый къангада сыйлауну тамата башлайды эм жабады. Малкъарда аны борчун толтурургъа къууанчы болгъан юйню тукъумундан адетни, тёрени билген адамны сайлайдыла. Ол кеси да  сыйда алышынмагъанды. Андан айтылады «Таматаны жери – тёр» деп. Тёрде (эшикден киргенде отоуну  онг жанында  айырмалы жер) эм хурметлиле, адеплиле олтургъандыла. Къууанч бла байламлы сыйда тёрде юч адам олтургъанды, аладан бири сый тамата болгъанды. Ол ортада да олтурургъа да болгъанды, сыйлы – къонакъ онг жанында, сыйлы жууукъ неда къоншу аны сол жанында.

Баш жартыны сагъыннганда, аны сый тамата  юлешеди: онг жанында бла сол жанында сыйлы къонакълагъа. Къулакъны сый тамата шапагъа тигим этип сыйлайды. Аны онг жаны сыйлыгъа саналгъанды. Онг жаны кюнчыгъышха саналады. Ол берилген адам  кюнча ариу ниетли болсун, аман кёзден сакълансын деген магъанада жюрютюлгенди.

Бурундан келген адетлеге кёре бизни ас-алан халкъыбыз аш-азыкъны хазырлап агъачдан ишленнген аш къангалагъа салгъандыла, сыйлагъандыла. Тамата олтургъан тепсини жан-жанында, айтханыбызча, юч адам чёкгендиле. Бирси тепсилеге экишер адам да олтургъандыла, таматалыкъларына кёре, ючюнчю адам бу тепсилеге олтурмагъанды. Нек дегенде, ол бирси олтургъанлагъа сырты бла бурулургъа керек боллукъ эди. Адамгъа къатындагъылагъа сырты бла бурулуп чёгюу а бек уллу айыпха саналгъанды.

Алай бла ючеулен - тёрде тепсиде, алтаулан экишер-экишер юч тепсиде, къыйырдагъында уа – биягъы юч адам. Барысы да бирге онеки инсан, бир шапа.
Алгъын эр кишини биргесине къамасы, уллу бичагъы эм жан кезлик бичакъ бла бизи не заманда да биргесине болгъандыла. Къама бла кесин къоруулагъанды. Бичакъ бла керек болса малны сойгъанды эм башха ишинде хайырланнганды. Жан кезлик бичакъ бла ашын ашар, биз бла уа чарыгъын жамар деп жюрютюлгенди.

Андан айтылгъанды нарт сёз да – «Учагъа олтургъан бичакъсыз болмаз», деп да.

Хант юлюшлени атлары

Сый таматагъа – жауурунну онг жаны,  къойну баш жартысыны онг жаны бла къуйрукъ учусу эм къошакълары буюрулгъандыла; таматаны онг жанындагъы экинчиге – ногъананы онг жаны (тёш – юч иеги бирден) эм къошакълары; таматаны сол жанындагъына– ючюнчюге – жауурунну сол жаны  эм къошакълары; тёртюнчюге – жан сюекни онг жаны эм къошакълары; бешинчиге – жан сюекни сол жаны  эм къошакълары; алтынчыгъа – жан сюек (тешикли) къалакъны онг жаны, эм къошакълары; жетинчиге– жан сюекни (тешикли) сол жаны эм къошакълары; сегизинчиге – къысха жиликни онг жаны эм къошакълары; тогъузунчугъа – къысха жиликни сол жаны эм къошакълары; онунчугъа – орта жиликни онг жаны эм къошакълары; онбиринчиге – базукну сол жаны  эм къошакълары; онекинчиге – ашыкъ жиликни сол жаны  эм къошакълары. Хант юлюшге къошакъгъа сырт сюекден омураула, къабыргъадан иегиле, жёрмеле салыннгандыла.

Тамата тиширыулагъа салыннган хант юлюшле эм шапаны хант юлюшю: ашыкъ жиликни онг жаны эм къошакълары; ногъана сол жаны, жаякъ бла тили  эм къошакълары; базук онг жаны эм къошакълары. Бир-бирле тиширыулагъа жан сюек къалакъны тешиклисин саладыла. Ол тюз тюйюлдю, нек дегенде, сабий табарыкъ аны ашаса, къутулургъа къыйын боллукъду дегенча ийнаныу жюрюгенди. Орта жилик сол жаны эм къошакълары уа – шапагъа.

Шапаны юлюшю эм базук чурумла

Айта кетейик, шапа жумушха кимни болса да салмагъандыла. Адет-къылыкъ, чам, оюн, таурух билген, сёзю жарашхан адам болургъа керекди ол. Таматала олтургъан жерге эр кишини сайлагъандыла. Ол хар къонакъны  сыйына, жыл санына кёре билип, аланы орунларын айтыргъа тийишлиди. Эм башы уа –  хант юлюшлени ашлаулагъа тюз  салып  берирге. Андан болгъанды къууанч бошалгъандан сора шапаланы энчи сыйлау да.

Шатык сёлешген, жарыкъ бетли, сёзю жарашхан шапа бла  аш къанганы бети да чыгъар, хурмет да келир.Ма аллай ышанлары болгъан шапалагъа да, хант сыйдан башында сагъынылгъан юлюш чыгъарылгъанды.

Ашыкъ жилик бла базуг а чурум бла берилгенди. Ашыкъ жиликни онг жанын сабийге сыппа этгендиле. Базукну онг жанын къызлагъа салгъандыла. Къызла аны этин ашап, ариу этип, сый табак къурап базук бла бирге жашлагъа ийгендиле сынау бла, ким сындырыр деп.

«Базынмагъан базукну сындырмаз» дегенлей, жашла кючлю болуп, аны сындырсала, биягъы сый табакъны артха къызлагъа ашыргъандыла ууалгъан базук бла бирге. Къызла да, кеслерини жанларындан, ол сюекге къарыуу жетген адамгъа сый этгендиле. Сындыралмай къалгъан а уллу айыпха саналгъанды, жашлагъа ол заманда тазир салынганды.
 
Адет билсенг – адетге кёре

Сыйланнган жерге салам алейкум, аш татлы болсун,  деп киргендиле. Келгенден  аш таматады деп, олтургъанла  къонакъгъа ёрге турмайдыла, къол узатып саламлашмайдыла. Кечигип жыйылгъаннга сый тамата: «Ахшы кишини жери хазырды, кел, жууукъ бол», -  деп, олтурургъа чакъырады, шапа да аны жерине ашырып, ашын, сууун береди.

Алгъын  заманлада сый къангаланы, адетге кёре, эм багъалы инсанлагъа бла келген къонакълагъа къурап болгъандыла. Аланы саны кёп тюйюл эди, анга кёре да, сый къангаланы саны ол адет бла байламлы эди.Жууукъдан, тийреден адамлагъа уа жаланда той этгендиле, жыр айтхандыла, оюнла къурагъандыла, алагъа аш салынмагъанды. Андан айтылгъанды «Тойгъа барсанг, тоюп бар, эски тонунгу къоюп бар», деп.

Той бла байламлы нарт айтыулада да къууанчха энчи магъана берилгенди. Аладан бир ненча юлгю:

Кенгешге – ойлар ючюн, къууанчха –  ойнар ючюн. Къууанмагъан къууанч бузар. Сыйгъа барсанг – ойна,  жарсыуунгу юйде къой. Тойгъа бек алгъа да барма, тойда бек артха да къалма. Иги жууукъ тойгъа келсе, кёз жетдирир, осал жууукъ тойгъа келсе, сёз жетдирир. Иги шорпа – чырлы, керти къууанч – жырлы.