Малкъар халкъ ёмюрлени теренинден келген тюрк халкъ болгъаны баямды. Малкъарлыла бла къарачайлыла бир халкъгъа саналады. Бурун заманлада бизни миллетге ас-алан дегендиле. Малкъарда малны союу, санлау эм сыйлау адетлени къалай сакъланнганыны юсюнден хапарланы Тетууланы Хадис жыйып жазгъанды. Материал алгъаракълада басмаланнган эди, алай окъуучуларыбыз аны жангыдан беририбизни бир ненча кере излегенлери себепли, аны къайтарабыз, адет-тёрелерибизни сакълаугъа, билиуге бу магъаналы тинтиу иш да бир магъаналы атламды деген акъылны тутуп.
Озгъан ёмюрлеге къарасакъ, малкъарлыла малчылыкъ бла къаты кюрешген, аны кёп жайып, аны бла байламлы жумушланы, ишлени да терен билгенле болгъанларын чертирчады.Битеу малдан ала къойну айырмалы кёргендиле. Бурундан айтылып келген юлгюледе уа адам улусу жаратылгъан кюнден башлап юй хайыуанланы юйретиу, жайыу бла кюрешгенди.
Къой артыгъыракъ да кёп эди. Аны кесини энчилиги да болгъанды. Юй хайыуанланы арасында ат бла къой «жылы хауалы солугъан» малны санаууна киргендиле. Аллайны эти татыулу болгъанды. Алагъа «адал» дегендиле, ашаргъа жарагъан, ариу, ахшы мал.
Адам улусуну саулукъ эм жашау белгиси
Буруннгу жорукълагъа кёре, къурманлыкъгъа сояргъа жарагъанладан къой биринчи жерде болгъанды. Тюрк халкълада малны сойгъанларында айтылгъан сёзле: «Сенде терслик жокъ, менде аш жокъ».
Малкъарлыла да къурманлыкълагъа, къууанчха, тойгъа аны сюйюп жоралагъандыла. Аны сыфаты бла байламлы эсгертмеле, айтыула, хапарла сакъланып келген заманла да тереннге кетедиле. Сёз ючюн, малкъар кийизни эскирген оюуларында «къочхар мюйюз» суратны кёрюрге боллукъду.
Алимлени айтханларына кёре, тюрк миллетлени кёплеринде къой малны жюрютюу адам улусуна саулукъ эм жашау белги болгъанды. Бир-бирде, сёз ючюн, къарыусуз туугъан сабийни атын жашырып, «Къочхар» дегендиле. Къурманлыкъ малны сойгъанда, аны къанын сууутмай, жангы туугъан сабийни мангылайна жакъгъанлары да ол себепден этилгенди.Жангы келинни эр юйюню босагъасындан биринчи атламына деп, къурманлыкъ къой союп, къанын аны мангылайна да тийдиргендиле. Бетин ачыкъ этген заманда, аякъ тюбюне къурманлыкъгъа союлгъан акъ къойну терисин жайгъандыла.
Жауурун къалагъаны онг жаны бла дунияда турмушха, жыл да къаллай боллукъду деп къарагъандыла, ол адет бюгюн да сакъланып келеди. Онг жанында ашыкъ жилигинден къагъанакъ сабийлеге сыппалыкъ этгендиле…
Айтып келгенибиз, бу малны сыйы уллу болгъанды, адам улусуна ол берекетликге берилгенди. Андан айтыла болур «Къой кютген – байлыкъгъа, жылкъы кютген – субайлыкъгъа» деп.
Тарых магъаналы жорукълары
Биз билгенден, дуния жаратылгъан замандан башлап тюрк халкъла да, жашауу сынауларына кёре, кеслерини рузламаларын къурагъандыла. Анга «Хайыуан рузлама» дегендиле. Аны къуралгъанына табийгъатда тюрлениуле, башха жашау болумла себеплик этгендиле. Аланы эсеплеп, 12 жыл кирген заманнга мючел (мючел бурун тюрк тилде - цикл деген магъананы жюрютеди) дегендиле. Анда хар жыл не юй, не кийик хайыуанны атлары бла саналады. Тюрк рузлама халкъланы жашауларында энчи жерни алгъанды.
Адам улусу бурундан къуралып келген тёрелени, жорукъланы къаты тутуп, тёлюден тёлюге ётдюре жюрютгенди. Тюрк халкъны дуниясында къурала келген жашау ызгъа кёре къурманлыкъгъа союлгъан къойну санлау да ол тарых магъаналы ангылаула бла байламлы болгъанды.
Эм алгъа къурманлыкъ малны союлгъаны бла байламлы, малны боюнун тартып, терисин алып жети юлюшге бёлгендиле: эки жапхакъ, эки бут, эки къабыргъа, бир сырт сюеги (аркъасы). Жети-жети байламлы санауладан айтылгъан: жети кек, жети жерни къаты, жети жан кючю, жети табийгъат болум, жети сезим, жети кюн болуму, жети кюн эм дагъы алай башха болумлада жетиге саналгъан кёп юлгю барды. Ол да къой малны жетиге санлау белгиси бла байламлы юлгюдю.
Бир мючелде 12 жыл болгъаныча, къойну сюегинден 12 юлюш этилгенди:
2 жау орун къалакъ (жауурун), 2 базук, 2 къысха жилик, 2 ашыкъ жилик, 2 орта жилик, 2 жан сюек. Къой башны онг жаны, жаягъы, къуйрукъ учусу, иегилери, сырт сюеклери (алагъа аркъала, омурау деп да айтадыла), жёрмеси хант юлюшге къошакъгъа берилгендиле.
Энди уа оналты хант юлюш
Заманла ёте, жорукълагъа да жангы тюрлениуле кире, бюгюнлюкде малкъарлыланы къой союу эм санлау тёреси да бир кесек тюрленнгенди. «Хар элни къой союу башха» дегенча Малкъарда къурманлыкъ къой малдан бюгюнлюкде 16 юлюш чыгъарылады.
Алгъын кёкюрек тёш, анга ногъана деп да айтадыла, хант юлюшню санына кирмегенди. Айтыулагъа кёре, къойну иеси, алагъа салгъан къыйыны ючюн, жауунда, желде, къышда, не кюнде да аланы ызындан айланнганы ючюн эм татлы жерин, кёкюрек тёшюн, кесине къоюп болгъанды. «Тёзген тёш ашайды» деген нарт сёз да андан айтылады.
Жан сюекни да экиге бёлмегендиле. Бусагъатда уа аны экиге этедиле: жан сюек эмда жан сюек тешикли къалакъ. Бурун заманлада тиширыулагъа хант юлюш чыгъарылмагъанын да белгилейик, ол да жашауну тарых къуралыууна кёре болгъан болур. Артдан- артха малкъарлыланы юйюр турмушларында тюрлениуле бола, алагъа да юлюшле берилип башлагъандыла.
Айтыргъа тийшли эсгертиуле: къойну башы боюнуна къошулгъан жикни ашха къошмайдыла. Анга къурмустукъ, атлант деп да айтадыла. Боюн сюеклери уа юйню иесине къаладыла, бичакъ жетген жерин хант юлюшге салмайдыла. Къулсюймез, юч тёбе деп къойну къуйругъундан келген юч жикге айтадыла. Ол, этини бек татлы жери, эрге бармагъан къызлагъа бериледи. Ала да аны ашагъандан сора оюн къурайдыла, сюекни итге атып. Алса, къыз жууукъ заманда эрге барлыкъды дейдиле.
Шеше, кегей сырт сюеклери (омураулары) хант юлюшге къошакъгъа къошуладыла. Къабыргъаларына жабышхан жумушакъ этге – жён эт дейдиле. Бирде аладан жёрме этип да къоядыла. Ушхолу (ич хатхулары) деп малны ичине айтхандыла: ёпкеси, баууру, жюреги, чегиси, бюйреги, къара чегиси.Сёсю деп, жёрмеден артыкъ къалгъан къара чегиге айтадыла, аны ариу сыгъып, тёгерек чулгъап биширгендиле.
Къурманлыкъ
Къурманлыкъ малгъа ючжыллыкъ къойну – ёнгечни сайлагъандыла, аны къыяуу болмазгъа тийишлиди. Жауурун къалакъны юсюнден айта кетейик. Буруннгу тюркле, анга къарагъандан сора, аны кемирчегин, сындырып, отха атхандыла. Нек дегенде, анга башха адам кёз жетдирип, алгъын къарагъанны жазыуун билирге боллукъду деп ийнаннгандыла.
Къойну кёкюрегин бла къарнын жыргъанда, кемирчек чыгъады. Аны сойгъан жерде къабыргъагъа жабышдырыргъа керекди. Ол мал халалды деген магъананы тутады. Хант юлюшлеге къошулмагъпн жети зат: бауур, бюйрек, жюрек, ёпке, боюн аркъа, къулсюймез, аякъла. Ашха салынмагъан жети зат: ёнгеш, ёт, жюрек къулакъ, талакъ, уятлыкъ, безле, къууукъ (тиши малда – къозу орун).
Онгу-солу: аланы энчиликлери
Халкъда жюрюген тёрелени айтхан заманда, биз нени да онг жаны сыйлыды деп белгилейбиз. Алай жюрютюлгени да бошдан тюйюлдю. Тюрк халкъланы бурун жашауларыны дуниясы былай бёлюннгенди: онгу-солу, башы-тюбю, аллы-арты деп. Онг жаны – кюнчыгъышха, сол жаны кюнбатышха саналгъанды. Кюнчыгъышда, кюн чыкъгъанды, жашау къуралгъанды, берекет жюрюгенди. Андан салгъандыла юй журтланы да, эшиклерин ары буруп, анга кёре халкъда жюрюген тёрелени жорукълары да, онгу - солу деп. Бюгюнлюкде, ёмюрле ётген эселе да, къойну къурманлыкъгъа союу бла бирге аны санлау, юлюш этиу эм сыйлау да бийик даражада сакъланады.
Айтыргъа тийишлиди, малкъарлыла тууар, эчки сюрюулени, ат жылкъыланы да жюрютгенликге, къурманлыкъгъа къой малны айыргъандыла асламысында. Аны бла байламлы къой союу эм санлау жорукъланы энчи айтырчады. Бир ёмюр мындан алгъа жашауну заманына кёре аш бла суу бла байламлы жюрютюлген сауутла да къуралгъанды.
Баргъаны боллукъду.
