Эм буруннгулу журтубуз

Малкъар эл Хызны-Сууну ауузунда, Аргудан бла Сукан-Сууну, Малкъар Черекни эм аны бутакъларыны баш жаны тийрелеринде орналгъанды. Аны бла къоншулукъда шимал жанындан Къабарты, къыбылада – Сванетия, кюнчыгъышда – Дигория, кюнбатышда – Бызынгы бла Холам болгъандыла.

Малкъар эски эллерибизни араларында эмда буруннгулугъа, уллугъа саналады. Тарыхда аны Басияния, Балкария, Уллу Малкъар деген атлары да белгилидиле. Тийрелерини тарыхы уа археология жаны бла иги тинтилмегенини сылтауундан халкъ биринчи кере мында не заманда жерлешгенини юсюнден толу информация жокъду.  Элни тарыхы бла байламлы ийнанырча хапарла Тимурну летописьлеринде тюбейдиле. Аланы бир-бир жерлеринде Малкъар терк-терк сагъынылгъаны да сейирди. Бу материалны философия илмуланы кандидаты Жангуразланы Мухамматны тарых материалларына кёре басмагъа хазырлагъанбыз.

Малкъар жамауат Малкъар округну санына 1921 жылда киргенди. Артда районлагъа бёлюу бардырылгъандан сора, мында 18 эл журт къалгъанды. 1944 жылдан сора ала барысы да чачылгъандыла.

Орта ёмюрлени ал кесегинден бери  Малкъаргъа бу элле киргенлери белгилиди: Абайлары, Азаматлары, Бабугент, База-Тала, Бийлары, Огъары Жемтала, Гуат, Глашлары, Догъуат, Жаниюкълары (юч эл), Жанхотлары, Зарашкы, Зылгы, Къара-Суу, Къоспарты, Къашхатау, Кюннюм, Курнаят, Мукуш, Мухол, Сауту, Сукан эл, Тамакъла, Ташлы-Къала, Ташлы-Тала, Таш-юй, Темиркъанлары, Темукулары, Туура-Хабла, Уштулу, Фардык, Хурс-кала, Хучошку, Хызны эл, Огъары Чегет, Тёбен Чегет, Чегет эл, Шаурдат, Ышканты, Ылгыбас, Элбуздукъ, Эдаклары (битеу бирге 44 эл).

Малкъарда оноу этген бир талай таубий тукъум жашагъанды.

Малкъарлары, бюгюнлюкде бизге жетген хапаргъа кёре, аланы тогъуз жашлары да Маджардан келген Мысаканы къолундан жоюлгъандыла.

Мысакаланы юсюнден сейир информациягъа биринчи таулу тарыхчы Абайланы Мисостну ишлеринде тюбейбиз. Ол жазгъаннга кёре, аланы биринчи тукъум башчылары Мысака болгъанды. «Белгисиз адам», Малкъаргъа келип, Малкъарланы къарындашланы юйлеринде къонакъгъа тохтагъанды. Сора жашла бла шуёх болуп, биргелерине уучулукъгъа, душман бла сермешлеге да баргъанды. Мысаканы акъылыны, ётгюрлюгюню хайырындан тогъуз къарындашны жангыз эгечлери аны сюеди. Алай Малкъарланы жашлары тыш жерден келечиге къызны берирге унамайдыла. Ахырында, жумушу болмазлыгъын ангылагъандан сора, къонакъ, къонакъбайларын жоюп, аланы эл – мюлклерине да иелик этип, бийче бла бир юйюр къурайды.  Ызы бла Саутуда жашагъанланы да кесине бойсундурады.  Бу ишле бери Басият келир заманланы аллында болгъандыла.

Абайланы Мисостну билдириуюн Всеволод Миллер да толуракъ этеди. Ол белгилегеннге кёре, алгъа Мысака Къумукъ тюзледе Таймазланы бийлери бла жашагъанды. Была сёз болгъанларындан сора уа, аланы къашха атларын да урлап, Малкъаргъа келгенди. Мысаканы кешенеси да Къашха-тау атлы тауну къатында ишленнгенди. Баям, ол тёппеге алай урланнган къашхабашны эсгере атагъандыла, деп оюмлайды алим.

Къашхатау ёзенни къыйырында Кешене къол деген аууз барды. Ол кеси да Мысака асыралгъан жерге къошулады.

Жаниюкълары Жанокълары, Женокълары, Жанукълары деп белгилидиле. Тукъумну къалай къуралгъаны хазна белгили тюйюлдю. Тарых адабият бла архивледе бир талай хапар жерин тапханды:

1. Жаниюкълары – ала Малкъар ауузуну таубийлерини тукъум аталары Басиятны туудукъларындан жаратылгъандыла.

2. Жаниюкълары, Мысакалары бла бир тамырлыдыла. Бу оюмгъа шагъатлыкъны 1872 жылны документи этеди. Анда айтылгъаннга кёре, Къабартыда жашагъан Жаниюкълары Малкъардан кёчгенлеринден сора, Тамбиев, Кудинетов эм Анзоров ёзденле бла тенг болгъандыла. Аланы Малкъарда къалгъан къарындашлары Алибек эмда Мысакаланы жууукълары уа таубийлеге саналадыла.

3. Жаниюкълары Малкъарны бирси бай тукъумлары бла байламлыкъсыз энчи жаратылгъандыла. Ала хазар тамырлы окъуна болурла.

Бу оюмланы хар биринде да ийнанырча шартла эсленедиле. Тюзюрекге уа география жаны бла байламлы информацияны санарчады. Анга кёре, тукъум ата Жаниюкъ Черек ауузуна Бораганадан келгенди.  Тамерланны заманларында тюзледен таулагъа кёчюу тёре жюрюгенин эсге алсагъ а, бу версияны да тарыхда жерин табаргъа толу эркинлиги барды.

Бийкъанлары бла Темиркъанланы юсюнден бизге жетген хапар бек азды. Абайланы Мисост, аланы юсюнден айта, бу эки тукъум Басиятны угъай, Мимбулатны туудукъларыдыла, дейди. Бийкъанлары бла Темиркъанлары Малкъарда Басиятха дери неда тюз ол келген заманлада феодаллыкъ этген да болурла. Анга шагъатлыкъ бир талай осетин архивни документлеринде да тюбейди. Алада Басиятны ата къарындашындан туугъан Кубати Баделятович таулу бийче Бийкъанланы къызлары бла бир юйюр къурагъанды, бирси, къысха ата жууугъу Аслан-Гирей Чегемович да Темиркъанланы къызларын алгъанды, деп айтылады.

Басиятла Абайлары, Айдаболлары, Амирханлары, Бийлары, Боташлары, Кючюклары, Жанхотлары, Шаханлары болгъандыла.

Максим Ковалевский бла Миллерни да тинтиу ишлеринде Мысакаланы тукъум аталары бла Басиятны юсюнден былай айтылады: «Мысака Малкъаргъа кёчгюнчю Маджарда къарындашы Баделят бла жашагъан Басиятны бойсунуунда эди. Артда уа Мысака Басиятны ёз журтунда тынчаймагъанын билгенинден сора, Малкъаргъа чакъырады, мында аланы бирча тукъум эркинликлери болуруна келишип».

Малкъарда тарых магъаналы эсгертмелени саны да асламды. Аланы араларында Абай къала, Амирхан къала, Айдабол къала, Мухолда, Курнаятда, Ташлы-Талада кешенеле, Огъары Малкъарда ёлгенлени шахары эм бирси тарых къыйматла.

Терк рузламагъа кёре, 1896 жылда Малкъарда – 5871, Къашхатауда – 596 адам жашагъанды. 1910 жылда мында 22 эл болгъанды, 1914 жылда уа – 23.