Айтхылыкъ аскер генерал

Деппуланы Сафарбийни жашы Хаким  бронетанк аскерлени генерал-майору деген бийик аскер чынны малкъар халкъны тарыхында биринчи болуп алгъанды эмда аны бла кесини атын ёмюрлюк этгенди. Ата журт аны къыйынына тийишли багъа бергенди – аны ёшюнюнде Ленинни ордени, Къызыл Байракъны эки ордени, Ата журт урушну биринчи эмда экинчи даражалы орденле, «За отвагу», «Варшаваны азатлагъаны ючюн», «Берлинни алгъаны ючюн», «СССР-ни Сауутланнган Кючлеринде къуллукъ этгени» эмда кёп башха майдалла жылтырагъандыла. Аны намысына школлагъа, орамлагъа да аты аталгъанды.

Экинчи дуния урушну айтхылыкъ танкистини жигитлигини, усталыгъыны юсюнден да  кёп газетледе жазылгъанды. Бюгюн биз аны юсюнден Къулбайланы Алийни очергин басмалайбыз. 

«Танкчы болургъа ким сюеди?»

1935 жыл. Деменгили къыралны узакъ таулары къая ырбыннга къысылып ишленнген, ичине кюн жарыгъы хазна урмагъан гытычыкъда жашагъан таулу жашчыкъ Донну жагъасына келгенди. Рабфакда окъуй, заводда да ишлейди. Инженер болургъады умуту. Комсомолну шахар комитети бир жол аскерге эм флотха аталгъан митинг къурайды. Аны келечиси, жыйылгъанланы алларында сёлеше, былай айтады: «Къыралгъа уста ишчилеге, терен билимли инженерлеге да сурам уллуду. Алай бюгюн барындан да бек лётчикле, танкчыла, тенгизчиле керекдиле…»

Сора,  залгъа  къарап: «Танкчы болургъа ким сюеди?» – деп сорады комсомол къуллукъчу. «Мен!» – деп, Деппу улу биринчи болуп кётюреди къолун. Аны ызындан дагъыда чыкъдыла таукелле. Орёл шахарда М.В. Фрунзе атлы бронетанк училище. Юйрениуле, юйрениуле… Испанияда уа ол кезиуде граждан уруш башланнганды. 

Училищеде окъугъанла бары да кеслерин сермешледе сынап кёрюрге ашыгъа эдиле. Испанияда уруш кёпге барлыкъ тюйюлдю, анга къатышалмай къаллыкъбыз, деп къоркъгъандыла курсантла. Ол заманда къайдан биллик эдиле ала бютюн кюйсюз къазауат энди боллугъун эм алагъа андан «уллу юлюш» жетеригин да.

Биринчи сермешле

1939 жылда Япония Монголиягъа чапханды. Аны кюнчыгъыш жанын бийлерге эди самурайланы умутлары. Агрессиягъа тюшген къырал бла бизни арабызда келишим бар эди: аладан бирине чабыуул этилсе, башхасы болушургъа керекди. Кесини интернационал борчуна кертичи бола, Совет Союз Монголияны чеклерин къоруулагъанды. Ма ол заманда взводну командири лейтенант Деппуланы Хаким кесини танклары бла японлулагъа къажау урушха киргенди.

Энди таулу жашны битеу жашауу армия бла байламлы болду. Аскер кийимлени ол къыркъ эки жылны ичинде тешерик тюйюлдю. 

Фашист Германия бла къазауат башланнганда, тамата лейтенант Деппу улуну ротасы Конотоп станцияда эди. Эки кюнден а танкчыла Оршаны къатында гитлерчилеге уллу халеклик салгъандыла. Кёп немисли солдатны бла офицерни къыргъандыла, техникаларын ууатхандыла, топларын, миномётларын ауур къурч машинала бла эзгендиле.

Деппуланы Хакимни атын мен биринчи кере 1942 жылда кюз артында эшитгенме. «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетде аны жигитлигини юсюнден очерк чыкъгъаны эсимдеди. Анда не жазылгъанын айталлыкъ тюйюлме, не десенг да, жетмиш эки жыл озгъанды. Таулула, жерлешлерини кишиликлери бла ёхтемленип, материалны бир бирлерине кёргюзтюп айланнганларын а унутмагъанма.

Къыркъ ючюнчю жылгъа дери гитлерчи авиация хауада толу иелик этгени белгилиди. Фашист самолётла кёкню гюрюлдетгендиле, бомбаланы аяусуз тёкгендиле. Болгъанны отха алдыргъандыла. Немисли лётчикле кеслерин  алай эркин жюрютгенлери, бизникиле уа кёрюнмегенлери кёп чамландыргъанды жаяу аскерчилерибизни, артиллеристлерибизни, танкчыларыбызны да.

Душман бомбардировщикле танклагъа да чабыуул этгендиле. Бир кере Хакимни машинасын да жандыргъандыла. Экипаж, ол санда ол кеси да, аны ичинде кюерге аздан къалгъанды. Аллай халла урушда кюн сайын да бола болурла. Бизни жигитибиз да тёрт жылны ичинде ёлюм бла бетден-бетге кёп кере тюбешгенди.

Алгъа – Берлиннге!

1942 жыл. Гвардияны майору Деппу улу танк батальонну командириди. Аны бир сермешини юсюнден «Красная звезда» газет былай жазгъанды: «Къайсы жанына къарасанг да, душманланы ёлюклери, анда-мында танкланы атыучу бузулгъан топла. Фашистле алайда 26 пушкаларын, кёп снарядларын, мотоцикллерин, гусеницалы машиналарын, пулемётларын эм ушкокларын къоюп къачхандыла».

Смоленск ючюн баргъан къызыу сермешледе аны танкын топ окъ тийип бузгъанды. Комбат, жаралы болуп, госпитальда жатханды. Андан чыкъгъандан сора, биягъы кесини аскер бёлюмюне къайтханды. Ол кёп къыйын болумлагъа тюшгенди, контузия да болгъанды, танкны ичинде эти да кюйгенди, къуршоудан да чыкъгъанды.

Урушну ахыр кезиую. Деппу улу гвардиячы танк полкну командири. «Алгъа – Берлиннге» деген чакъырыу бла сермешгендиле аскерчиле. Мардасыз кёп къан тёгюлген ол уллу къазауатда Хакимни Оршадан Берлиннге дери жолу тынч болмагъанын айтыр кереклиси да жокъду. Батыр танкчы гитлерчиле бла Польшаны жеринде уруш этгенди, Варшаваны азатлагъанды, Одерден ётгенди, душман бла Берлинни орамларында сермешгенди.

Уллу сюймеклик, намыс, даража

1945 жылда 16 апрельде Биринчи Беларусь фронтну аскерлери Берлинни алыу операцияны башлагъандыла. Аны къауумунда 344-чю гвардиячы танк полкну командирини орунбасары Деппуланы Хаким кишиликни эм жигитликни юлгюсюн кёргюзтгенди. Ол кесини танкы бла сермешни бек къыйын жерине арсарсыз киргенди. Немислилени кёп техникаларын жокъ этгенди.

Ол кезиуде жазылгъан характеристикада Деппу улуну юсюнден былай айтылады: «Гвардияны майору Деппуланы Х.С. ауур самоходный артиллерия полкну командирини заместителини къуллугъунда кесин билимли, уруш этерге уста, батыр офицерча кёргюзтгенди. Полкну Одер черекден Эльба черекге дери бардырылгъан операцияларыны барына да жигер къатышханды. Къыйын халда абызырамай, терк эм тюз оноу этеди. Къысха заманны ичинде бёлюмню энчи составыны арасында даражасы бийикге кётюрюлгенди. Полкну командирини къуллугъуна салыныргъа эм подполковник чыннга толусунлай тийишлиди.

344-чю гвардиячы полкну командири Никонов. 1945 ж. 15 май». 

Хорламгъа аны уллу къыйыны тийгенди. Уруш бошалгъандан сора жаш танкчыланы юйретип тургъанды, бронетанк аскерлеге кадрла хазырлагъанды. Туркестан аскер округну башчысыны орунбасары болгъанды. Ол къолуна алгъан ишни аламат билгенин уллу командирле терк ангылагъан эдиле.

Урушну бек къыйын 1942 жылында окъуна, 7 майда, танк аскерлени генерал-майору И. Корчагин Хакимге быллай багъа бергенди: «Жолдаш Деппу улу тактика жаны бла ахшы хазырлыгъы болгъан командирди, болумгъа терк тюшюнеди, тюз оноу эте биледи, низамлыды. Сермешлеге танк  ротаны командири болуп къатышханды. Кезиулю аскер чыннга – капитаннга – тийишлиди».

СССР-ни Министрлерини Советини бегими бла Деппу улуна генерал-майор чын берилгенде, аны Совет Союзну эки кере Жигити, Сталинградны къоруулауда баш магъананы тутхан 62-чи армияны командующиси Маршал Василий Иванович Чуйков алгъышлагъанды. Ма алай бийикде жюрюгенди жерлешибизни даражасы.
***
Бу аламат назму-кюйню Къулийланы Къайсын Деппу улу дуниясын алышхан кюн, 1981 жылны 30 майында, жазгъанды. Генералны бла поэтни араларында жууукълукъгъа, тенгликге, къарындашлыкъгъа ёмюрлюк мархабачадыла, гимнчадыла бу тизгинле. 

Адам эди ол, адам!

Бирден ауругъан эдик.
Къалмай Хакимге тёзюм, 
Ол кетгенди. Не да де, 
Энди мениди кезиу…

Жалан ийнарал угъай, 
Адам эди ол, адам!
Кёз жашларымы сыгъа, 
Былай кюеме андан.

Жашау, ёлюм да барда-
Тохтамаз ёлюмге дау!
Талдым, къайгъым ауурдан, -
Ёлгенди иги адам.

Бюгюн бушуу, ауара -
Хар ауузда, хар элде…
Халкъым, киесе къара,
Хайт деген жашынг ёлдю!

Бюгюн кетди жигитинг,
Бир ахшынг, ийнаралынг,
Кишиликни жюрютюп,
Къыйын кюн эрлей къалып.

Уруш ичинде баргъан,
Эслилиги мол сала.
Жигит сыйлы Малкъаргъа
Къайтхан эди саулай.

Энди ансыз да къалдынг, 
Халкъым, алай эрликсиз
Къалмазса, жолунг алда – 
Къыйы болса да, чексиз!