Аллах неге ышарады?

 -АДАБИЯТ ЭСГЕРИУЛЕ -       

Чыпчыкъланы Магометни жашы Борис 1948 жылда Къыргъызда туугъанды. Хапарларыны бирини эпиграфында «Аталарыбыз алгъын биз туугъан жерде жашай эдиле, энди уа биз аталарыбыз туугъан жерде жашайбыз», – деп да андан жазгъанды. 

Аны биринчи китабы «Возвращайся свободным» деген аты бла орус тилде 1998 жылда басмаланнганды. Ызы бла 2000 жылда «Аллах ышарады» деген китабы чыкъгъанды. Аны жазыучулукъ ишде керекли усталыгъы, хунери да болгъанын а биринчи хапарлары окъуна айтхандыла.  Алада болгъан сёз усталыкъ, кёз жютюлюк, бай тил да кёп чыгъармалада жокъдула. 

«Аллах ышарады» деген китап адамны дуниялыкъгъа къошхан ахшылыгъы, туугъан кюнюню къошунундан башлап, эсине тюйреле келген игиликле бла терсликледен толуду. Борисни сёз, сыфат къурауу башха жазыучуланы къайтаргъан угъай эсе, алагъа ушагъан да этмейди. Болсада, ангылашыныулуду, жууукъду. Чыпчыкъланы Борисни адабиятда энчи жол ызы барды. 

«Туугъан кюнюмю къошуну». «Эсимдеди туугъан кюнюм…» – деп башлайды жазыучу хапарын. Адамны эсинде не къалады? Жаланда бир айырмалы зат, кесекчик. Аладан къураладыла эсгериуле. Ала ушайдыла къошун сыныкъчыкълагъа, алада жашауну магъанасы бугъунады. Аладан бири Ата журтуна къайтып келген таулуну юсюнден айтады. Ол прописка эталмай айланады. Аны биргесине жашчыгъы да. Шишлик алмайды атасы анга, къалач алады. «Къарайма атама, аны уллу мудах кёзлерине, эски сахтиян пальтосуна, чемоданнга тагъылгъан уллу киритге. Атамы кёзлерине къарай туруп, тёгерек тас болду, жер тюбюне оюлуп кетгенча – тюкен тауушла, тюкенчи, базманы да къурудула. Дунияда жаланда бир ийис къалды – жарлылыкъ ийиси. Аны ийисгей, жилярыгъым бла кюллюгюм келе эди. Къууанама – биз жарлылабыз, атамы да сюеме. Ол жарлылыкъ тазалыкъны туудура эди». Алай айта келип, хапарны жигити: «Кёп багъалы затла алгъанды атам, машина да алгъанды, алай ол къатхан къалачны алгъандача, мен аны бир заманда да сюялмагъанма», – дейди. 

Къошун сыныкъчыкъла айтхан хапар бир ачы, бир татлы бола келеди. Киштиклени, уллу тытыр машогуна жыйып, алып баргъан киши аны сабий жюрегин элгендиреди. Къошун сыныкъны бетинде къалып, энтта къанай тургъан ачыу жашчыкъны жюрегине ол киши машокну жерге ургъанында тюшген эди. «Ол кюн ёлген эдим мен», – дейди хапарны жигити. Жай кюн. Азияны тюз ортасында. Тёрт-бешжыллыкъ жашчыкъ. «Минг тизгин азды, киштиклени ёлюм жиляуларын кёчюрюрча адам тилге», – дейди ол. 

Хар кимни да кесини къошуну барды. Ары тенгиз да сыйынады, Азияны исси къуму да, атасыны мудах кёзлери да, тангны бла кечени чеклеринде арбаз сыйпай тургъан къарт да, Исса файгъамбарны анасы ариу Мариям да.

Чыпчыкъланы Борисни «Наша» деген хапарында жер, къум, жол да бирча эриген къызыуда сабий олтуруп тургъан жолда къарт къатын келеди. Ол, сабийге жетгенлей, акъ тюйюмчегинден чыгъарып, сабийге наша узатады. Ол нашаны татыуу, ол къарт къатынны халаллыгъы, тазалыгъы, ол нашаны салкъынлыгъы – жашчыкъны эсине тюйрелип, аны биргесине, терс ишине жарсый, иги ишлерине къууана турадыла. 

Борисни жигитлерини асламысы элли адамладыла. «Азат болуп къайт» деген хапарны жигити Жансуратны эри, эки жашы да урушда къалгъандыла. Тиширыу жашауну магъанасын былай ангылайды: «Жашайма, менден насыплы жокъду деп, жашау – бир жанына, мен а – башха жанына. Кюзде картошчукъларымы къазама, кече уа, танг къачан атады да, тюшлеримден къачан къутулама дегенлей. Къонакъ не болгъанын эртте унутханма, жууукъ деген а – желча: эшитилген этеди, кёрюннген а этмейди … Къоншуларым да иги адамладыла – маллары бахчамы малтамайдыла, сабийлери терезелерими ууатмайдыла…» Эки жашын, баш иесин да дуния къазауаты жутхан Жансурат эркинлик берилди деп къууанады. Бир зат да къайтармаз  ол тас этгенлени. Болсада миллет эркин болса, аны башха адамын сындыралмаз къадар.

«Сыныкълыкъ» деген хапар дунияны ариу этген адеплени, адетлени бир жанында къойгъан болумну юсюнден айтады. Эл ичинде акъсакъалла жыйылгъан ныгъышдан узакъ болмай орналгъан таш юсюнде эки тиширыу олтурадыла, «…жел сёзлерин жырта, кийимлерин, жыйрыкъларын ары-бери силкиндире, бутларын ача…» Тийре ёлюп къалады бу суратдан, къаяла да, балчыкъ да бир бетли болуп, алай сыныкълыды дуния: алгъын ол къартланы къатлары бла эр киши да озалмай эди, уялмай, энди уа тиширыула, эки тиширыу, ташха ёрлеп, олтурадыла. 

«Эшик» деген хапарны жигити, дууагъа барыргъа атлана, былай оюм этеди: «Ары да машина бла барсам, андан, иги да ашап-ичип, машинагъа къонуп, артха къайтырыкъ эсем – да не къайгъыды, не бушууду ол? Аллай жерге жаяулай барыргъа керекди». Барады агъач ичи бла,  жел бла сууукълукъ нёгер болуп. Къошха жетеди. Жолоучуну юсюне тон, тюбюне ат бередиле. Къыйналып жетеди ол адам дууагъа.  Сора былай оюмлайды: «Кетди, уллу жашауун жашап. Биз а тилибизде аны юсюнден айтыргъа он сёз табалмайбыз, башха сёз къатышдырмай. Жангыз бир кюн, бир сагъат адам асыралгъынчы, биз аны жюрегибизде туталмайбыз». 

Жазыучу бийик дуния бла терк-терк сёлешеди. Ол анда жерде табылмагъан тюзлюкню, жарыкълыкъны излейди. Чабакъчы, гитче чабакъчыкъны артха суугъа жибере, Аллахдан уллу чабакъ тилейди. Кёп уллу чабакъ да тутады. Ахырында уа, къол-бет жууайым деп, тутхан чабакъларын таш юсюне салып, суугъа ийилгенлей, чабакъла сылжырап суугъа тюшедиле. Ол уллу Аллахны оюнларындан бири болгъанына ийнанып, кюледи чабакъчы. Аны биргесине Аллах да кюледи: «Ким бла сатыу-алыу этеринги билирге керексе», – дегенча. 

Чыпчыкъланы Борисни «Гитче чунгур, уллу чунгур, чунгурла» деген хапарында  Харьков тийрелеринде уруш эте, концлагерьге тюшген, андан къутулгъандан сора, ГУЛАГ-ны сынагъан адам Орта Азияны къумларын къыдырып барады, бир ахлу, миллет адамымы табармамы деп полуторканы кабинасында... «Эки къолунда биришер къара ётмек. Халкъы таулада жукълап, къумлада уянды… Ёзен къара адамладан топпа-толу. «Кимдиле была?» – деп шофёрдан сорады. «Таулуладыла, отлай айланадыла». «Да мен да таулума». Шофёр ышанмай къарайды, таулуну къолунда ётмекни ким кёргенди дегенча… Машинадан тюшюп, кёрдю къарт къара бетли тишсиз адамланы – ала кырдык ашай эдиле. «Салам алейкум!» – дегенде, ол адамла жилядыла. Адамла ичинде жукълай-жукълай айлана эдиле уллукъарын сабийле. Сабийчикни кюннге кётюргенде, кёрдю къарт киши: иегиледен, сюекден ишленнген къара юйчюкню ичинде къара жюрекчигин, бауурчугъун. Къаманы сермегенлей, гитче бичакъчыгъын чыгъарып, жиляй-жиляй, ууакъ юлюшле этип, эки ётмек бла халкъны тойдурду»… Кюреш энтта да тохтамагъанын, жыгъылып, адам ачымазча, жашауну гитче, уллу чунгурларын да толтурургъа керек болгъанын ангылагъан эди къарт.

Борисни «Къалай къыйынды жыйрыкъ тикген» деген хапары аламатды. Хапар жашаулу тиширыуну атындан барады. Адам къарт болса, сайлауу башха, оюму терен, адеби къаты боладыла. Жыйрыкъ тигерге къумач сайлауу да алай: жарыкъ болса, ушамаз, къара болса, иги тюйюл. Кюл бетли къумач сайланады. Энди тигерге керекди. Тиширыу кийим тигиучю къызчыкъгъа келеди. Ол: «Да не къууанчынга киериксе?» – деп сорады. Жарсыйды анга жашагъан тиширыу, ариулукъ Аллахдан бериле эсе да, сюйдюмлюлюг’ а адамны кесинденди деп. Ёлгенлеге, жашагъанлагъа да ариу кёрюнюр ючюн тигиле эсе жыйрыкъ, ол къаллай болургъа керекди? Аны тикген алай къыйын некди? Ол, халы бла угъай, эсгериуле бла тигиледи да, баям, андан.

«Жюрегинг бла ишлегенинг: жыр, сурат – ёмюрлюкдюле. Къол бла ишлегенинг – бир кюнлюкдю. Юйюнг, тура кетсе, оюлур, салгъан терегинг, ёсе кетсе – чирир, туудукъларынг, тёртге-бешге айлансала, унутурла атынгы. Сёз – Аллахдан, иш – Адамдан. Жылла бла жылла керекдиле бир керти, бир ёлюмсюз сёзню айтыр ючюн», - дейди жазыучу.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: