Эр кишилени буруннгу юс кийимлери

Алгъын жаш адамны ас­кер къуллукъгъа хазырлау бла бирге аны юс кийими эсге алыннганды. Аскерчи жашны кийимини энчиликлери болгъандыла. Ол кийим, жаш жюрюгенде, чапханда, ат юсюнде баргъанда чырмау этмезча, тап бичилирге, ариу тигилирге керек эди. Шимал Кавказда миллетлени жашауларында уруш кезиуле кёп бола тургъанлары бла байламлы, аланы ас­кер кийимлери, аз тюбеген энчиликлени айтмасакъ, бир бирге бек ушайдыла. Ол ушашлыкъны сылтауу алада мюлк эм маданият байламлыкъладан келгенди.  Алай бла биз, къарачайлы неда малкъарлы аскерчини тыш кёрюмдюсюн суратлагъанда, аны шимал- кавказлы башха аскерчиден хазна энчилемейбиз. Аны юсюнден керти да магъаналы тинтиулеринде педагогика илмуланы кандидаты Гуртуланы Мариям жазгъанды, бу материалны да биз аны ишлерине кёре хазырлагъанбыз.

Таулу жашланы Аллах ариу жаратханчады. «Ала тау табийгъатны бир тынгылы кесеги кибикдиле: орта бойлула, къарыулу санлыла, акъ бетли, къара кёзлю, субай агъачлы тири жашла, - дейди къарачай-малкъар жашланы юслеринден  Клапрот.  Г. Дж. Лонгфорд хар тау элге белгили жаш жигит Арслан-Герийни атын былай сагъынады:         «Арслан-Герийни жамауат бек сюеди. Урушха киргенде, керти да аслан кибик, къарыулу жаш жолун душманладан таукел тазалай баргъанды. Аны кенг кёкюреги, инбашлары, буруннгулу таурухлада аты айтылгъан Геркулесни кё­кюреги, инбашларычадыла. Батыр   сыфатлы Арслан-Герий,       жамауатны аллында жигитлигине махтанып, кюч-бюсюреу тюйюлдю».

Буруннгу маджарлыланы тарых ызларын Шимал Кавказда излей келген Жан-Шарль де Бесс къарачайлы, мал­къарлы жашланы сыфатларына сюйюнеди: «...Батырлыгъы билине турады, бютюнда жаш ат юсюнде болса. Аны тюбюнде – къаны къызгъан къаратор нёгери. Бир-бирде жаш, ат юсюнден тюшмей, сау кюн айланады. Ол сауутсуз тышына чыкъмайды, не алай къалса да, узун къылычын бла бичагъын биргесине жюрютеди. Жашны кийимлери аны чынтты жигитлигин белгилейдиле, ариу агъачлы болгъанын кёзге бютюн туура этедиле. Аны кийимлери быладыла: ич кёлек, къаптал, чепкен, жамычы, бёрк, башлыкъ, инбашла, сахтиян чурукъла. Бу кийимлеге тонну къошаргъа да боллукъду.

Шимал Кавказда жетген жашла кийген кийимни кёрюмдюсю ариудан, юсге асыры тап жарашхандан, анга кёзлери къарап, аны жаратып, таулулагъа къоншуда жашагъан къазакъла, орус офицерле кийимлерине, таулу жашланы кийимлерине кёре, тюрлендириуле кийиргендиле. Къазакъгъа къарасанг, башында – башлыгъы, юсюнде –  хазырлары бла чепкени, бел бауу, бел бауунда да къамасы, аякъ бурунларына жетген а –  жамычысы.

Таулу жашны аскер кий­ими аз-аз тюрлене да тургъанды. Аны ахыр тохташхан заманы XIX ёмюрню ортасында болгъанын илму ишинде ол кийимге уллу эс бургъан А. Я. Кузнецова «Народное искусство карачаевцев и балкарцев» деген китабында жазгъанды. Тау­лу жашны юс кийими анга бек тап жарашханын, аны бла бирча уа ол адеплиликни, тизгинлиликни эсге салгъан кийим болгъанын Г. Мерцбахер ишлеген жашны суратына къарагъанда ангыларчады. Ол суратдача, тап кийимли, субай агъачлы таулу жашлагъа жамауат «жилян кибик жаш­ла» дегенди.

Европалы, оруслу алимле да, жазыучула, офицер­ле, жолоучула да Кавказгъа кёп эс бургъанларына этнография документле шагъатлыкъ этедиле. Ала таулуну юс кийими аны маданиятыны бир белгили кесеги болгъанын чертедиле. Алай бла кийимни таплыгъы урушлада айланырыкъ жигитге бек керек болгъанды. Тапсыз кийим бла урушха кирген онгуна айланырыкъ тюйюл эди. Г. Клапрот, таулу жигитлени кийимлерине саналгъан затланы тергеп, суратлап: «Аланы кёлеклери акъды неда, гюржюледеча, женгил, жукъа, къызыл къумачданды», - дейди. Андан ары Г. Клапрот къаптал къалай ариу тигилгенини юсюнден айтады, аны айбат этген тиширыуланы хунерлерине сейирсинеди. Къапталны тышындан кийилген чепкенни ол, жарагъанча, тап, тюз суратлайды.

 Таулу жашны, энчи айтханда уа, къарачайлы жигитни юс кийимини ариулугъу, таплыгъы1829-1830 жыллада къарачайлы­ла бла тюбеше, сёлеше тургъан венгрли алим Жан-Шарль де Бессни дефтерине жазыладыла. Ол да, Г. Клапротча, кавказ аскер кийимни битеу Европагъа белгили этеди. Кавказ кийимни юсюнден «Таймс» газетни корреспонденти Дж. Лопгворт кесини ингилиз халкъына газетни бетинлеринде керти хапар береди.

Сауутланыу, сауутланы игиден-иги эте барыу жаланда бир аманлыкъчы бла тюбешиуден башланып къалмагъандыла. Ол затланы теренирек сылтаулары бардыла. Болсада баш сылтау – чабыууллукъду. Сёз ючюн, байланы жыйынлары, жортууулгъа барып, бир бирден мал сюре эдиле. Экинчиден, тышындан келген душманла Ата журтха, аны азатлыгъына къол кётюре эдиле. Ючюнчюсю уа – эрттеги заман адет: къан алыу. Къан алыу адет алайсыз да гитче халкъны азайта эди. Жамауат, ол адетни къурутургъа кюреше кетип, аны ахырда жумушатады. «Къанны къан бла жуума» деп, къанны мал бла, харекет бла тёлеу башланады. Ол адет халкъ педагогиканы къыйын хорламыды дерге боллукъду.

Жортууулгъа барып, мал сюрген а таулулада кёп заманны жигитликге окъуна саналып тургъанды. Иш ахлусу халкъ аллай къылыкъсызлыкъны жаратмагъанды, урлау адетни тыяргъа кюрешгенди. Бай, бий оноу этип, алай чыкъсала да, кёпле ол ишге сюймей баргъандыла. Аллай затдан аланы къутхарлыкъ бирлик бла жигитлик болгъандыла.

Онсегизинчи ёмюрде Шимал Кавказны халкъларында садакъ окъла ишлеу сауутчуланы уллу усталыкъларын кёргюзттгенди. Къулакъ отлу сауутла жыйылып баргъанларына да къарамай, сауутчула садакъ окъланы тюрлю-тюрлюлерин этгендиле. Бек иги садакъ окълагъа къуш къанатны тюклери жабышдырылгъанланы санагъандыла. Аланы таулула татарлылагъа бла ногъайлылагъа жюзле бла сатып тургъандыла. Къулакъ отлу сауутла жайылгъандан сора, таулула чечме этерге юйреннгендиле.

Анга керек затланы кеси жерлеринде тапхандыла. XVIII-чи ёмюр­де таулулагъа къонакъ халда келген академик И. А. Гюльденштедт чегемлилени бу ишде жетишимлерини юсюндеи жазады. Чегемлиле, аны айтыууна кёре, «Хушто-Сырт тийресинде кукурт тапхандыла, аны хайырындан а чечмени кеслери хазырлайдыла. Чегем таууну башында –  Къоргъашинли тауну тийресинде – къоргъашинли магъаданны кёп санда табадыла.

Бу тийрелеге Гюльденштетден кечирек келип кетген Г. Клапрот да таулула къулакъ отлу сауутларына керекли окъланы этерге табийгъатдан болушлукъ тапханларын чертеди. «Шаудандан келген суу ызны эки жанындан темир магъадан чыгъады, - деп, билдиреди Г. Клапрот. -Экаргаджей (эшта, автор сёзню тюз жазмагъанды, «къоргъашин» дерге керек болур эди) таудан чыкъгъан къоргъашин магъадандан таза къоргъашин аладыла. Тюзю уа – экисин да бирге къатышдырып, къайнатып, тешикчиклери болгъан къанжал журуннга къуюп, ол тешикледен чыгъып, сууугъан кесекчиклени окълача хайырланадыла. Ала селитраны да (силпини) кеслери хазырлайдыла, сора чечмелени кёп этип, аланы сатадыла».

Чечме этиу хар жерге да жайылгъанды. Хансладан бир тюрлюсюн (бальник, бурьян) июль айында жыйып, чапыракъларындан, бутакъчыкъларындан тазалап, къалгъан къаурасын кюйдюрюп, алай бла селит­ра хазырлагъандыла, чечме этгендиле. От чакъдыргъан къулакъ отлу сауут аз-аздан садакъны бла садакъ окъну тамам уучулукъгъа ётдюрюп къояды, кеси алгъа чыгъьш.  

Аллай сауут кенг жер алып башлагъанлыкъгъа, бичакъ,       къама жюрютюлгенден къалмайдыла. Сауут этерге  уллу усталыкълары болгъан         адамланы атлары чыгъадыла. Бир-бирде аланы бек игилерини атлары бичакъгъа, къамагъа мухурча тюшедиле, жашла артыкъ да «базалай» къурчдан этилген сауутну сайлагъандыла.

Басмагъа Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.
Поделиться: