Бызынгыны тарыхлы жери

Бызынгыны жеринде адамла бурун заманладан бери жашайдыла. Мында къыпчакълыла да болгъанларына ийнандыргъан шартла тюбейдиле. Баджанак, бадзанаг, базанаг эм бызынгы дегенлени бир  бирге ушагъанлары да бошдан тюйюлдю дерчады. Бу жамауатха Малкъардан, Холамдан, Чегемден адамла да къошулуп тургъандыла, бызынгылыла да кёчюп кетгендиле бирси ауузлагъа. Алай эмда уллу кёчюу а 18-чи ёмюрде Бахсан ауузгъа эди. Бу материалда философия илмуланы кандидаты, тарыхчы Жангуразланы Мухамаматны тинтиу шартларын хайырланабыз.

Администрация жаны бла алып къарагъанда, Бызынгы бу ат бла Малкъар округга 1921 жылда киргенди. Артда Холам-Бызынгы район къуралгъанды. Аны санында Бабугент, Къашхатау, Бызынгы, Акъ-Суу, Огъары Жемтала, Огъары Холам, Тёбен Холам, Хасания, Шыкъы, Герпегеж болгъандыла. Ала бу халда 1944 жылгъа дери тургъандыла.

Бызынгы жамауатда таубийлеге Сюйюнчланы тукъум  саналгъанды. Ала кеслери уа бизни ата-бабабыз Кавказгъа Кърымдан келгенди дегендиле. Терк областьны тукъум эм жер-жерли комиссиясыны документлеринде Сюйюнчлары кеслерин Барак-хандан жаратылгъанларын айтханлары белгиленеди. Брагун (къумукъ) бийле да генеалогия тамырларын анга келтиргенлерин да белгилерчады.

19-чу ёмюрню экинчи жарымында жарашдырылгъан «Очерк сословного строя в горских обществах Терской и Кубанской областей» деген китапда былай жазылады: «Брагун гиназла Таймазлары кеслерини жаратылгъанларын былай ачыкълайдыла: юч жюз жыл мындан алгъа, кърым ханланы араларында тюйюш-урушла жерлерин тапхан заманларында, аланы тамырларындан чыкъгъан Таймазланы ата-бабасы Борохан (Барак-хан) анга бойсуннган халкъны да алып (1700 арба бла), Кърымдан Кавказ таба атланнганды. Ала биринчи Дербент тийрелерин сайлагъандыла, быланы персиячыла басынчакълагъанларындан  сора алайладан кетип, Сунжа бла Терк суула бирге къошулгъан жерде Брагунла ауулда тохтагъандыла».

Сейирди, 19-чу ёмюрню 50-чи жылларында, Малкъарда жюрюген таурухлагъа кёре, Сюйюнчлары ары Бораган (Брагунла) деген жерден келгенлери чертилинеди. Алай бла бу тукъумну ата-бабаларыны кёчюулери былай бардырылгъанды: Кърым -Дербент-Брагунла-Бызынгы. Сюйюнчлары кеслери да бизни биринчи жашагъан жерибиз Кърым эди дейдиле.

Барак-ханны туудукъларына дагъыда Бахсан ауузну бий тукъуму Орусбийлары да саналадыла. Халкъ таурухлагъа кёре, ол заманда акъылбалыкъ энди бола келген Сюйюнчланы Орусбийни жашы Чёпеллеу ата жанындан жууукълары бла даулашла чыкъгъаныны сылтауундан Бызынгыдан анасы бла бирге аны Чегем ауузунда жашагъан жууукъларына кетгенди.

Жаш ёсгенден сора 18-чи ёмюрню экинчи жарымында Бахсан ауузуна кёчеди. Анда оноуну къолгъа алып, ол сабийлери бла бирге бийлик этип тургъанды Аладан башланнганды Орусбийланы тукъум да.

Бызынгыда жашагъан тукъумла быладыла: Айшалары, Алботлары, Аналары, Аппайлары, Аттолары, Ахкёбеклары, Ботталары, Габолары, Гайылары, Дадулары, Датчилары, Деппулары, Жуболары, Къазийлары, Кючменлары, Ливанлары, Малкъарлары, Мёчюлары, Муссалары, Мусослары, Тебулары, Тёппелары, Толгъурлары, Рахайлары, Сюйдюмлары, Солтанлары, Сюйюнчлары, Хапалары, Холалары, Хочулары, Холамханлары, Хусайналары, Чапалары, Чеккалары, Чочайлары, Шауалары.

Мында кёп буруннгу  эсгертме  сакъланнганды, ол санда эрттегили Бызынгы бла Шыкъы ауулланы оюлгъанлары, Тотур-къала эм Акъ-къала, эллени барысында да тукъум эм жамауат къабырла. Терк рузламада 1896 жылда жазылгъанына кёре, Бызынгы жамауатда бу жыллада 1272 адам жашагъанды.

1910 жылгъа Бызынгы жамауат эки элден къуралгъанды: Тёбен эл (Бызынгы) эм Шыкъы. Мында эки межгит, бир ууакъ-тюек сатхан эм онеки мануфактур тюкенчик , онюч тирмен, къалаланы оюлгъанлары болгъанды. 1914 жылда уа Бызынгы жамауат юч посёлкадан къуралгъанды: Тёбен эл (Бызынгы), Шыкъы, Хасания (Терк рузлама, 1914 ж.).

Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.
Поделиться: