Буруннгулу журтларыбыз

Чегем тау жамауат Чегем сууну эм аны бутакъларыны жанларында, Бахсан сууну Быллым тийрелеринде эм  Гестенти сууну  онг жагъасында орналгъанды.  Аны шимал жанындан къоншусу Сванетия, къыбыладан – Къабарты, кюнчыгъышдан – Холам бла Бызынгы, кюнбатышдан а –  Бахсан болгъандыла.

Чегем жамауатда, Малкъарны къындача,адамла эмда буруннгудан бери жашайдыла.  Халкъда жюрюген таурухлагъа кёре,  бери ёзенледен бир ненча уллу кёчюуле болгъандыла.  Алай а бу жерледе жашагъан  тюрк  тилли миллет башха жерледен  келгенлени кеслерине буруп къойгъанды. Бу шартланы бизге философия илмуланы кандидаты, тарыхчы Жангоразланы Мухаммат билдиреди.

Огъары  Чегемни тийрелеринде бир талай буруннгу шахар орунла иги тинтилгендиле: Эл- Тюбю, Багыуул, Лыгыт (VII – XII ёмюрле бла белгиленнген).

Чегем эллерини асламысы бла бирге 1921 жылда  Малкъар округну санына киргенди.  1922 жылда КъМАО къуралгъанда уа бу жамауатны санында онтогъуз эл болгъанды.  1944 жылгъа ала жыйырма экиге дери ёсгендиле. 2014 жылгъа уа Чегем районда алты таулу эл барды.

Мында бий тукъумлагъа Рачыкъаулары, Туудулары, Балкъарукълары, Барасбийлары, Келеметлары эм Кючюклары саналгъандыла.

Чегемде биринчи болуп оноу жюрютген  Бердыбий болгъанды. Аны жашы Рачыкъау Балкъарукълары къыргъан Рачыкъауланы тукъум башчысыды.  Алай ол къырыуда артыкълыкъ сынагъанладан бирини юй бийчесини къарынында жашчыкъ  сау къалгъанды.  Тиширыу атасына – анасына Дигориягъа къачханды, анда туугъанды Тууду да. Аны ёлтюрмей, алай эркинликлерин сыйырып,  Чегемге къайтыргъа къойгъандыла. Андан жайылгъандыла  таубий сословияны,  ырысхы – мюлкюн угъай, жаланда атын сакълагъан Туудулары. 

Рачыкъауладан сора Чегем жамауатда оноу Балкъарукълагъа, Барасбийлагъа, Кючюклагъа эм Келеметлагъа жетгенди.

Биринчи ючюсюню  юсюнден   XIX ёмюрню  сексенинчи жылларында белгили  кавказовед, академик  М.  Ковалевский айтханды.  Ол белгилегеннге кёре,  аланы аталары – бабалары Болотукъланы Анфак, тыш жерледен келип, Малкъарны Бахсан ауузуна кёчгенди.  Андан а аны Ипар деген жашыны  сабийлери  Бай-Мурза эм Жан-Мурза Бердыбий бийлик  этген Чегемге келгендиле. Болотукъланы къарындашлагъа ол, бек  жарыкъ тюбеп, сакъ кёзден къарагъанды.

Бердыбий дуниясын алышындыргъанындан сора, къонакъла,  аны жашы Рачыкъау алыкъа гитче болгъанын кеслерине тап тюшюрюп, Чегемде оноуну къолларына жыйгъандыла.  Ковалевский жыйгъан хапарлагъа кёре,  Болотукълары бу жамауатха XVI ёмюрде тюшгендиле. Тамата къарындаш Бай-Мурзадан,  артда Барасбийлары эм Кючюклары жайылгъандыла, гитче къарындаш Жан-Мурзадан а – Балкъарукълары.

Бу жамауатны эллери Чегем эм Бахсан тарларында орналгъандыла. Орта ёмюрледен бери бюгюнлюкге дери  Чегем тийрелеринде эллени бу къауумлары белгилидиле: Адай, Акъ топуракъ, Ахматлары, Ачы,  Барасбийлары, Беттургу, Бопу, Булунгу, Быкмылгы, Гюдюргю, Гестенти, Думала, Жарылгъы, Жора, Жуунгу, Иличири, Къала, Каменка, Кёкташ, Кендыр - Тюз, Къочхар-Таш, Кючюклары, Кыйбойрек, Кычеуген, Кам, Лыгыт, Макка, Малкъарукълары, Тёбен Чегем (Чижок Къабакъ), Озарукълары, Орусундак, Суусузла, Тузулгу, Тызгы, Хушто-Сырт, Эл -Тюбю, Яникой (Гелястан Къабакъ).  Бу элледе  эки жюзден артыкъ тукъумну келечилери жашагъандыла.

Мында буруннгу эллени оюлгъанлары асламды. Огъары Чегем буруннгулу шахарда  къоруулау къалаланы тозурагъанлары терк – терк тюбейдиле. Ол  заманлада аны къоруулау системасыны «Битикле» деген  Акъ – Къаяны ортасы бла жырылгъан къая кёпюр элтген онбир минара бла  къаты къала къурагъанды. Анда дагъыда гёзет эм аскер мекямла болгъандыла. Ала, буруннгулу шахарны къоруулау системасыны тышында, бу тийрелени эмда бийик тёппелеринде орнатылып эдиле.

Эл Тюбюнде Балкъарукъланы къаласы да къыйматлы маданият эсгертмелерибизни санындады. Эмда уллу некрополь Фардыкды. Хар элде  тукъум эм жамауат къабырла бардыла.

1896 жылда Чегем жамауатда 3684  адам жашагъанды, Озрокълада – 301, Чижокъ Къабакъда – 437 (Терк рузлама, 1896 ж.)

1910 жылда бу жамауатха жыйырма эки посёлка киргенди: Чегем, Быкмылгъы, Сосузлар, Кам, Тузулгу, Быллым, Къочхар-Таш, Думала, Булунгу, Жуунгу, Кёк-Таш, Къала, Акъ Топуракъ, Бетургу, Тызги, Жоролгъу, Лычри, Орсундак, Бопу, Гедурги, Джора, Чижок Къабакъ эм Гелястан Къабакъ хутор (Терк рузлама, 1910 ж.)

1914 жылда   къуралгъан  Терк рузламагъа кёре уа,  Чегем жамауатха 1910 жылда жыйырма тёрт посёлка бла тёрт хутор киргендиле: Чегем, Ачы, Думала, Булунгу, Орсундак, Кам, Сосузлар, Тузулгу, Быкмылги, Жора, Гудурги, Иличири, Тызги, Кёк-Таш, Акъ -Топуракъ, Бетургу, Къала, Быллым, Озрокълары, Бопу, Къочхар-Таш, Шоген Къабакъ, Жаралги, Ликирги, Кючюкланы, Барасбийланы, Балкъарукъланы эм Ахматланы хуторлары.