Бизде къаллай жилянла бардыла, аладан кесибизни къалай жакъларгъа боллукъбуз?

Жаз башы-жай келгени бла Къабарты-Малкъарда жилянла бла байламлы проблема да кесин билдире башлайды. Ала къышдан сора уяннгандыла эм жашауларын тири бардырып тебирегендиле, бу кезиуде уа ала бютюн огъурсуз да болуучудула. Алгъаракълада социал тёрелеринде сетьледе Чегем районда жилянланы уясы табылгъаныны юсюнден билдириу чыкъгъан эди. Анда жашагъанла алдыргъан видеода аланы уялары окъуна кёрюнеди.

Жилянла бирге къышны жукъуда ётдюрюр ючюн жыйыладыла, апрель-майда уа ала уяла къурап башлайдыла. Бу эм анга ушаш башха билдириуле чыгъа тургъанлары ючюн биз республикада къаллай жилянлагъа тюберге боллугъуну эм алагъа жолукъгъанда адам кесин къалай жюрютюрге кереклисин айтыуну дурус кёргенбиз.

Алай бла Къабарты-Малкъарда уулу, хатасыз жилянла да бардыла. Биринчисине гадюкаланы тюрлюлери киредиле:

-тюзледе тюбеучюсю - ол гитчеди, узунлугъу 60 сантиметрден азыракъды. Сырты къонгур-къара тюрсюнлюдю, битеу узунлугъуна къара ыз барады, бы­дыры къоланды неда къаралдымды. Ол бийикликлери 1500 метрге дери жетген тикледе, мылы да, къургъакъ да тюзледе, ханс къалын ёсген жайлыкълада жашайды;

-динник - аны да узунлугъу 50-60 сантиметрге жетеди. Сырты артыкъ жарыкъ болмагъан жашил, къызгъылдым-сары, сап-сары, мор тюрсюнлюдю, узунуна къара неда мор ызлыкъ айланч-къыланч барады. Ол, кавказ гадюкагъа ушамай, 1500-3000 метр бийикликде болгъан тау аулакълада турады, агъач тийрелени, ханс къалын ёсген тиклени сюеди;

-лотиев - ол да 50 сантиметрден кёп боллмаучуду. Башы уллуракъды, боюнундан иги да айырылыпды. Кюл неда мор бетлиди, сырты бла къаралдым кенг ыз барады. Асламысында тауланы ханс иги ёсген жерлеринде 1500-3000 метр бийикликде тюбейди.

Сагъынылгъан гадюкаланы саны бизде азды, ала КъМР-ни Къызыл китабына былтыр кийирилгендиле. Уусузлагьа къой жилянла (уж) киредиле:

-сары къарынлы - ол регионда тюбеучю жилянланы эм уллуларынданды. Аны узунлугъу 2 метрге, ауурлугъу да 1 килограммгъа жетеди. Алай тишилери андан иги да гитчедиле. Ёрге жанлары кюл бетли - къаралдым тюрсюнлюдюле, терилеринде акъсылдым ызлыкъла бардыла.

Ала сууланы бла кёллени терен ханс ёсген жагъаларында, бахчалада, бийикликлери 1500 метрге дери жетген тау тикледе тюбейдиле. Адамны неда жыртхыч жаныуарны кёрсе, огъурсузланады. Къапханы ачытады, алай жаннга къоркъуу салмайды;

-паллас - ол да 2 метрге жетерге боллукъду. Абадан кезиуюнде сырты мор-сары тюрсюнню алады, къарыны саргъылдымды. Агъач тийреледе, талалада, чырпыла ичинде, бахчалада кечинеди. Тереклеге бла кёкенлеге ёрлейди. Алада, бир бутакъдан башхасына жарым метрге ёте, тынч сюркеледи. Бу жилянланы саны да азайгъанды, Къызыл китапха кийирилипдиле;

-тамгъалы - 1,5-метрликди, моргъулдум бла кюл бетлини арасында тюрсюн­людю, тёрт къонгур ызлыгъы барды. Ол тюзледе, нарат неда къатыш терекли агъачлада, ханслы талалада, мырдыланы къатларында, солончаклада бла такъырлада, барханлада бла пиринч ёсген жерледе, кёгет эм жюзюм терекле орнатылгъан бахчалада, агъачлада, бийикликлери 3600 метрге дери жетген тауланы ташлы тиклеринде да бирча иги кечинеди. Тереклеге къыйналмай ёрлей­ди, жерде терк сюркеледи, уста жюзеди;

-къой жилян - эм кёп жайылгъанладанды. Башхаладан айыргъан тынчды - башларында сары, акъ неда къызгъылдым-сары тамгъалары бардыла. Тишлери уллуракъдыла, 2,5 метрге дери жетедиле, республиканы къайсы жеринде да тюбейдиле. Жыртхыч жаныуарладан сакъланыр ючюн череклени, кёллени хансланы къалын ёсген суулу жерлени сайлайдыла. Огъурсуз тюйюлдюле - адамны кёрселе, андан кери болургъа кюрешедиле;

-суулу шугут - аны уа башында сары тамгъаланы орунуна V харфха ушагъан къара белгиси барды, жютю жаны ёрге айланыпды. Жарыкъ тюрсюнлюдю шахмат халда тизилген къаралдым тамагъалары бардыла. Узунлугъу 1-1,3 метрге жетеди, мырдылада, кёлледе, суулада тюбейди.

Жолоучулукъгъа чыкъгъанда, жилянны хатасы тиймез ючюн къалын къумачдан тигилген кёнчекле, сапогла неда башлы чурукъла киерге керекди. Айланнганда сакъ болургъа тийишлиди - хансда неда ташлада, сёз ючюн динник атлы уулу гадюка иги билинеди. Биргегизге таякъ неда трекинг таякъла алып, аллыгъызда жолда хансны кёкенлени ала бла ача, жерге ура-ура барсагъыз игиди. Алай бла сиз жиляннга жууукълашханыгъызны билдирликсиз, ол а адам болгъан жерден кеси кетерге ашыгъырыкъды.

Жилянлы жерледе дауур эте барыргъа керекди. Алай аны аллына чыгъып къалсагъыз, тепмегиз, аны ке­терге къоюгъуз. Тюккючге неда аугъан терекге олтурурдан алгъа аны таякъ бла уругъуз. Аланы тюплеринде жилян болса ол алайдан къутулургъа сюерикди.

Аны таякъ бла урургъа, таш бла атаргъа жарамайды. Элгендирсегиз неда жаралы этсегиз, ол, артха айланып, сизни кесигизге чабаргъа боллукъду, ол адамдан терк къымылдарыгъы да баямды. Къапса уа, медицина болушлукъсуз къалыргъа жарарыкъ тюйюлдю, мычымай больницагъа тапдырыргъа керекди.