Жерде, кёкде да кёрюнмеген чекле

 Хапар

Адам улун ауруула бла, урушла бла сынагъан бир ауур ёмюр бошалып, ариу умутла бла келген жангы ёмюр башланнганда туугъан эди Майрусханны жашы Мухаммат. Аппасы, къууанчдан толуп, къагъанакъны къурманлыгъына тууар сойгъанында, элде андан ауузуна тиймеген къарт, сабий да къалмагъанды. Анда айтылгъан алгъышла толсала, ол арбазда ёсерик кёп тёлюлеге жетер эди насып. Алай болмады, Аллах аланы къабыл кёрмеди.

Жашчыкъгъа жыл да болгъунчу келген эди бушуулу хапар – атасы Азреталий къаядан кетди деп. Майрусхан кёп заманны тургъанды, къайгъы сёзге келгеннге сёзсюз тюбей, андан чыгъып баргъанланы къарамы бла ашыра, кесин бир аман тюш кёрген сунуп, мыртыскыгъа кирип, уяныргъа сюйюп, болалмай. Уянса уа, жауум уянсын аллайгъа – бар ахшы умутлары баш иеси бла бирге ол хужулукъ къаядан кетип.

Ол ачыулу жыл ётюп, киеуюню жыллыкъ дууасын этгенден сора, Ачахмат муслийман жерлеге – Тюркге тебиреген къарындашлары бла барыргъа таукел болгъанын айтды. Юйюр таматагъа жууап къайтара юйренмеген юйден ол кече ауур шошлукъ кетмеди. Эрттенликде уа хазырланыу башланды. Биле эди Хайыркъыз баш иеси айтханындан чыкъмаучусун. Оюмлагъан да алдан этер, айтса уа, бир да аяма башха жанына бурургъа.

Айны ичинде сатып бошагъан эди Ачахмат эки жюзден артыкъ тууар малын, юч жюзден атлагъан ууакъ аякълысын да. Ийнеклери – сютлюле, къойлары – жюнлюле, этлиле. Не заманда да мал жаяма деген андан тилегенди, къумалы эди Ачахматны малы. Ол заманнга тиширыула да этеклерин, женглерин жыйгъан эдиле. Майрусхан эди, ырысхы къайгъы этмей, дуппур башында къабырла таба къарап сюелген. Аны сагъышларын билген Хайыркъыз:

– Сюелме, къызчыкъ, иш кёпдю. Атангы къылыгъын билесе, сени мында къоюп кетерик тюйюлдю. Жарлы Азреталий сау болса, ол этер эди оноуунгу. Аллахны этген ишине дау да жокъ, бой салгъандан башха сайлау да жокъ. Берген да – Ол, алгъан да – Ол. Кетген кетгенликге, жерде къалгъаннга андан ары да жашау этерге тюшеди.

– Мен… мында къалсам иги эди.

– Не бла иги боллукъду ол?! Сен – мында кюе, биз – анда кюе.

– Эр киши сабийни тукъумундан чыгъарып, алып кетсем, ала да ыразы болмазла. Манга кеси къызларындан башха болмагъандыла…

– Атанг сёлешгенди ала бла. Ол затха къайгъы этме. Анда, мында да Аллахны къолундабыз.

– Атасы да унамаз эди.

– Ол сау болса, айхай да, не да башха болур эди. Кесинге да иги, бизге да иги. Алай болмагъанда уа… Ол да баласы муслийман жерде ёсерин сюерик эди.

– Аны къабыры мында къалып…

– Барыбыз да ары барлыкъбыз эртте, кеч болса да. Жарыкъ бетден тюбейик. Ол дунияда уа чекле жокъдула дейдиле.

Быллай ушакъла Майрусханнга бир кесек сабырлыкъ берселе да, ол ангыламагъан бир къайгъы кетмей эди жюрегинден.

Къабырлагъа да анасы бла барды. Хайыркъыз биринчи къайын атасыны бла анасыны къабырларына келип сюелди.

– Атабыз, анабыз, – деди ол, жилярыгъы тамагъына тыгъыла, – жашыгъыз алай оноу этип, кетип барабыз да, сизден ыразылыкъ излейме барыбызгъа да. Сабийлей тюшген эдим къолугъузгъа, тюрт сёзюгюзню эшитмегенме. Кеси ата-анамдан аз сюймегенме экигизни да. Садакъагъызны уа анда да унутмам, жаным сау къадарда, эки кёзюм жабылгъынчы, къолумдан келгенича этерге кюреширме…

Хайыркъыз кеси ата-анасына да элтди Майрусханны. Ол къабырладан бек къоркъуучу Майрусхан энди къоркъмайды. Неден къоркъурукъду, аны дунияда кимден да бек сюйгени анда жатады сора?

Атасыны бла анасыны къабырларын ариулай, Хайыркъыз:

– Бар, къызчыкъ, Азреталийге айтырынг бар эсе, айт, – деди.

Майрусхан, состар сын ташны аллында сюелип:

– Жашчыкъны атасы, сиз анда нени да билип турасыз дейдиле. Мен а… Мен а билмейме… Сени къалай къоюп кетейим? Жашчыкъны да атабызны, анабызны алларындан къалай алып кетейим? Алай… атам айтханындан чыгъарча киши болмагъанын билесе. Аны да, мени да кеч.

Жууап жокъ эди. Майрусхан, баш иесини жанына тийгенин ангылап, бир аман таралып жиляды да, олсагъат къайдан эсе да учуп келип, къабыр башында ёсген, биринчи кере чагъа башлагъан, гитче чапыракъчыкъла ийген шаптал терекчикге къонуп, бир сарыдёрден чыпчыкъ жырлап башлады. Ол Азреталийден келген жапсарыу белгича кёрюндю да, Майрусхан, жилягъанын да къоюп, анасы къатына келгинчи, анга тынгылап турду.

– Жарлы сен, – деди Хайыркъыз, киеуюню къабырыны аякъ жанында тохтап. – Къызчыкъ, былайгъа сюелчи, аякъ жанында сюелсе, кёрген этеди дейдиле ёлген анга келгенни.

Иги кесекни сюелдиле ала алайда. Хайыркъыз эшитдирип, Майрусхан да эшитдирмей сёлеше Азреталий бла. Мухамматха, жангыз жашына, къайгъы этмезин да тиледи Хайыркъыз киеуюнден:

– Ийнан, ана къарындашлары жашынга ата излетмезле. Билесе аланы санга, жашчыкъгъа да жюреклерин. Тынчайып жат. Ала аны кесингча жигит да, жигер да, халал да этип ёсдюрюрле. Айымыды, анда да, мында да бир Аллах жакъчыбыз эсе. Атагъызны уа кеч, ол алай тапды деп, андан этгенди бу оноуну…

Бары ахлу, жууукъ бла, анда жатханла бла саламлашып айырылдыла эки тиширыу. Бири – жашауну тамын билген, аны ючюн артыкъ сезимли, бирси – жаш, умутун тас этген. Тас этген угъай, мында ажашдырып, анга жилягъан. Экиси да – башха, тасхалы, Аллахлы жерлеге тебирегенле.

Уллу Малкъар сууну кёпюрю битгинчи сакълап, жаз башы иги да къарыу алгъанда тебиредиле ала жолгъа. Майрусханны къайынлары да келдиле ашырыргъа.

– Аллахха аманатса, келин. Жашчыкъ сау болса, ажашмаз эдигиз сен да, Мухаммат да элигизден, жеригизден, – деди да, къайын анасы Сырмахан кеси да жиляды, тёгерекдегилени да жилятды.

– Кесинге, жашха да сакъ бол, келин. Сен – Аллахха аманат, жаш да – санга, – деп, мудах Абдулкерим, аны халын бирдирирге боллукъ кёзлерин бир жанына бура, ыннасыны къоюнунда туудугъуну кюн жылыулу башчыгъын сылады.

Абдуллах а, къайын жигити, Дагъыстаннга дери келди ала бла.

– Къыйналма, жашчыкъ, къайт, – деп да кюрешди Майрусхан, алай ол унамады.

Къарындашындан туугъан Мухамматны ат башына алып ойната, булжута, кече да жанында жатдыра, алай къыдырдыла жол.

Тенгизни биринчи кере кёрген таулуланы башларына ол къадар суу тёгерекни алмай къалай турады деген къоркъуу окъуна келген эди. Аны жагъасында тангнга чыгъып, экинчи кюн алагъа бёлюннген кемеге миннгенлеринде уа:

– Келин, кеч. Къарындашымы кёзюнден кёрюп тургъан Мухамматымдан айырылгъан манга жандан айырылгъанча бир затды, – деп, ол жукъ да ангылагъынчы, сабийни анасыны къоюнундан сермеп алып, кесин тенгиз жагъасына атды Абдуллах.

Ала адамла ичинде жутулгъанда эс жыйды Майрусхан, алай… кеч эди.

Юч къагъыт келген эди артда Майрусхандан Тюркден. Биринчиде ол Абдуллахдан кечгинлик тилей эди, анга этген къаргъышларын артха ала. Ючюсюнде да, Мухамматха къалай термилгени жазыу тизгинлерини араларында кёрюне, хапар сурай эди.

Жаланда юч къагъыт, арап харфла бла жазылып. Артда инкъыйлап болду да, Тюркге кёп жыллагъа жол жабылды.

Мухаммат да ёсдю. Абдуллах аны кеси жашларындан артыкъ кёргенин жууукъ-ахлудан къалгъанла да биле эдиле. Таулу киши аманатына сакъ эди.

Малны иги билген тукъум эдиле да, Мухаммат да аны бла кюрешди. Ол жаны бла билим да алды. Юйюрлю да болду. Анга юч жаш бла къыз туууп, жашауу да игиге айлана башлагъанлай, уруш къуугъуну келди да, ары кетди.

Ол андан къайтмагъанды. Жоюлгъан хапары да келмегенди бир жерден. Жесирге тюшюп, тас болгъанды дейдиле. Адам а ийнемиди, тас болургъа? Бирле ол кеси кибикле бла Тюркге ётгенди деп да айтадыла. «Алай окъуна болгъа эди, – дей эди, ол хапарланы эшитип, юйдегиси Жамилят сууукъ Къазахстанда. – Анда да бар эди сакълагъанларынг. Жанынг сау турсун ансы. Анангы бир кёрюрге термилип жашагъанса жашау узуну, тансыгъынгы ал, жаным. Айымыды, биз да халкъ болгъанлай болурбуз».

Сюргюнден Мухамматны тамата жашындан къалгъанла артха сау къайтхан эдиле. Андан хапар а кёп жыл озуп келгенди – ол жесирликде ауушханды. Украинада къарындаш къабырлада жатады, тукъуму да терс жазылып.

Юйдеси Жамилят сюйгенча болмагъаны къалай аманды! Ол айтханча болса, Майрусхан жашындан тансыкълыгъын алыр эди. Алгъан да болур, анда чекле жокъ эселе.