21 май - Кавказ урушда жоюлгъанланы эсгериуню кюню

Тарыхны унутургъа жарамайды, алай аны бла бирге уа ётюрюкледен къутулургъа керекди

Хар жылдан да 21 майда Кавказ урушда (1817—1864 жж) жоюлгъанланы эсгериуню кюню белгиленеди. Ёмюр бла жарым жыл мындан алгъа болгъан бушуулу ишле  унутулуп къалмай, бюгюннгю жашаугъа, ёсюп келген тёлюню юйретиуге да себеплик этип келедиле. Тарых бизге къаллай дерсле береди, аладан къаллай оюмла чыгъарыргъа тийишлиди?    Аны юсюнден биз тарых илмуланы кандидаты,   Россейни илмула академиясыны Къабарты-Малкъар илму арасыны гуманитар тинтиулерини институтуну орта ёмюрлени эм шёндюгю тарыхны секторуну башчысы Заурбек Кожев бла ушакъ этгенбиз.

- Заурбек Анзорович, бизни ата-бабаларыбыз жашауларында, тарыхда болгъан магъаналы ишлеге жырла тагъып болгъандыла. Сиз акъыл этгенден,  Кавказ урушну ачыкълагъан халкъ чыгъарама къайсыды?

- Баям, «Къабартыгъа кече чабыууллукъ этиу» жыр болур. Анда 1779 жылда бардырылгъан жети айлыкъ къазауатны юсюнден барады сёз.    Озов-Моздок аскер ыз да ол  ишледен сора къуралгъанды. Кавказ урушну баш сермешлери   былайда болгъандыла.

-   Сиз тарыхны тинтиу бла профессионал даражада кюрешесиз. Бюгюнлюкде, ол къазауат бошалгъанлы жюз бла жарымдан аслам жыл озгъандан сора, ол ишлеге къаллай багъа берлик эдигиз?

- Адам улуну жашауунда магъаналы ишле, Кавказ уруш, Октябрь революция, граждан неда Уллу Ата журт уруш болсунла,   барысы да терен тинтилирге, жиги-жиги бла сюзюлюрге, не гитче жумушлары да ачыкъланыргъа керекдиле. Алай болса, шёндюгю тёлюлени ата-бабаларына, озгъан ёмюрлеге  соруулары азыракъ боллукъдула. 

Аны бла бирге уа  миллетим  ол кезиуледе сынагъан къыйынлыкъла жарсытханлай турадыла. Кёп халкъ къырылгъанды,  къалгъанлары уа киши жерлеге къысталгъандыла.  Сёз ючюн, мени тукъумуму адамларыны асламы тыш къыраллада жашайдыла. Алай, насыпха,  ала бла байламлыкъла жюрютюрге онгубуз барды.

- Кавказ урушну сылтаулары, баргъаны эмда кёрюмдюлери толусунлай тинтилгендиле деп айталлыкъмысыз?

- Жарсыугъа, тарыхны  политика бла байламлы  этиучюдюле. Сёз ючюн, Октябрь революциядан сора  илмулагъа сейир бек ёсген эди. Ол кезиуде Кавказ урушха къара халкъны жалынчакъсызлыгъы ючюн кюрешгенча, байлагъа къажау ишнича кёргюзтюрге кюрешгендиле.

 СССР-де къырал патриотизмге баш магъана берилген заманлада уа къазауатны баш сылтауун дин бла байламлы этгендиле.  Иймам Шамильни уа  Британияны, башхалары уа Тюркню агентиди деп терслегендиле.

Тема не жаны бла да тинтилгенди дерча тюйюлдю. Аны хатасындан а халкъланы   бир бирлерине, ол угъай, къыралгъа окъуна, даулары бардыла. Мен акъыл этгенден, Кавказ урушну къуру тинтирге угъай, аны асламлагъа белгили этерге керекди. Россейлилени  кёбюсю  Кавказда уруш болгъанын билмейдиле,  кеси къыралыбызны тарыхындан эсе Шимал Америкада индеецле  къалай зорланнганларын  терен билгенча кёрюнеди. Бирле  Шамильни атын эшитгендиле, алай аны юсюнден  тынгылы хапарлары барды дерча тюйюлдю.

Кавказ уруш а Россейни кесинде болгъан къанлы эмда ёмюрден аслам баргъан къазауатды. Аны сылтаулары, кёрюмдюлери сюзюлселе уа,   Кавказда къаллай политика бардырыргъа керекди,  проблемаланы къалай тамамларгъа тийишлиди дегенча соруулагъа жууапла табыллыкъ эдиле.

- Да сора  тарых толусунлай тинтилсе, «Кавказны ашатып тургъаныбыз болады» дегенча чакъырыула унутулупму къаллыкъдыла?

- Жангылыргъа боллукъма, алай генерал  Барятинский айтхан болур дейме,  Кавказ –   Россейни тарыхыны эмда келир жашаууну жартысыды, деп. Ол а Кавказ урушну бошагъанладан бириди, Шамильни жесирге да ол алгъанды.

Кертиди Пётр патчахны заманындан бери кавказлы халкъланы сейирлери Россей Империягъа бурулуп эдиле. Бюгюнлюкде уа биз бир къыралны ичинде жашайбыз. Алай федерал арада Россей кёп миллетли болгъанын, аны хар халкъыны да кесини энчиликлери, культурасы сакъланнганларын унутургъа жарамайды. Бир жанындан   власть органлагъа  быллай болумда къыйынды ишлеген. Алай битеу энчиликлени унутдуруп, бир миллетни къурау жаны бла сынауубуз болгъанды совет заманлада. Алай  ол кесини магъанасызлыгъын кёргюзтгенди.

Мен акъыл этгенден, къыралны оноучуларына Россей кёп миллетлиги бла сейир, аламат болгъанын  ангылап, халкъына ышаныргъа, ийнаныргъа тийишлидиле. Ма ол заманда унутуллукъдула сен башында айтхан чакъырыула.

- Бир-бир политика, жамауат кючле Кавказ урушну, аны кёрюмдюлерин кеслерине таплыкъгъа хайырланыргъа кюрешгенлери тюзмюдю? Неда аны проблематикасын  алимлеге къояргъамы тийишлиди?

- Шёндю  алай этип къояргъа алыкъа эрттеди. Нек дегенде  Кавказ урушну ауазы шёндю  да эшитилгенлей турады, бюгюнлюкде болгъан келишмеулюкле андан чыкъгъандыла.   Аны ючюн,   сюйсек-сюймесек да, жамауат къауумла аны кеслерине тап болгъаныча ангылатырыкъдыла. Алай халкъны башламчылыкъларындан къоркъургъа уа керекмиди? Адамлагъа жарсытхан затланы ачыкъ сюзерге, кеслерини оюмларын айтыргъа онг берилирге тийишлиди.

Кавказ урушха уа бир кёзден къараргъа, бир оюм болургъа онг жокъду. Сёз ючюн, Москвадан, Санкт-Перетбургдан, башха   шахарладан  анга Кавказны  Россейге къошуугъача къарайдыла. Алай мында уа анга оюмла башхаладыла – халкълагъа зорлукъ сынатылгъан, къанлы уруш болгъанын айтадыла. Башында сагъыннган жырда уа быллай сёзле бардыла: биз ол къыралда тумагъанбыз, ол бизни сындырыргъа, зорларгъа сюеди. Алай эсе уа анга къажау тургъанбыз.  

Алай 18-19 ёмюрле колониальный политиканы заманы болгъанын да унутургъа жарамайды. Жерле ючюн Британия, Франция, башха уллу къыралла да къазауат бардыргъандыла. Бюгюнлюкде уа россейлиле бир бирлерине ачыкъ болургъа, кёзден кёзге уялмай къараргъа сюе эселе, проблемаланы юслеринден ачыкъ айтыргъа, аланы сюзерге, къутулууну жолларын излерге керекди.

- Быллай болумда   жаш тёлюню къалай юйретирге тийишлиди?

- Орус айтыудача – озгъан ишни сагъыннганны - бир кёзюн, унутханны уа - эки кёзюн да чыгъар. Тарыхны унутургъа жарамайды, алай аны бла бирге уа ётюрюкледен къутулургъа керекди. Россей Кавказгъа къуру уруш келтиргенди деген да терсди, регионну айныуунда кёп кюч салыннганды. Алай бизге ол уруш  ырахатлыкъ, къолайлыкъ бергенди деп тургъан да тюз тюйюлдю.

Бюгюнлюкде уа Кавказ урушну сылтаугъа тутуп, къыралыбызгъа къажау  кючле аны  Россейни чачыуда хайырланыргъа боллукъдула дейдиле. Алай кесибизни арабызда даулашла, ангыламаулукъла болмасала, бизни бир тыш кючле да тюйюшдюраллыкъ тюйюлдюле.   

 - 21 майда бушуу ишлеге къатышыучумусуз? Ол кюн Нальчикни орамларына чыгъарыкъ жаш адамлагъа не айтырыкъ эдигиз?

- Хау. Ол кюн  халкъым бла бирге ол къазауатда жоюлгъан адамларыбызны сагъынама, ала ючюн дууа тутама.  Ол жумушла уа   уллу сынауладан, къыйынлыкъладан ётерге тюшгенине, халкъ чачылып, тюрлю-тюрлю къыраллада жашагъанына да къарамай,    кесин сакълагъанына, тарыхын унутмагъанына шагъатлыкъ этедиле. Адамгъа уа бу жашауда не зат керекди – мамырлыкъ, айныу, ырахатлыкъ, кесинги миллетлигинги сакълау. Мен аны битеу кавказ халкълагъа тежейме.