«Балкария» – халкъ ёхтемлигибиз

«Балкария» къырал фольклор-этнография тепсеу ансамбль 1988 жылда къуралгъанды. Ол миллет магъаналы уллу ишге хазырланыу а алдан башланнганды.

КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, ансамбльни къурагъан, биринчи кюнледен аны ишине башчылыкъ этип тургъан Къудайланы Мухтар эсгергеннге кёре, 1960 жылда ол белгили фольклорчу, этнограф эм поэт Шахмырзаланы Саид бла танышханды. Ол огъурлу адамны биргесине айланып, халкъ тепсеулени, кийимлени, юй адырланы, топонимиканы юсюнден бай материал жыйгъанды, ол темалагъа аталгъан китапла да чыгъаргъанды. Алада тепсеу искусство бла байламлы затланы юслеринден айтханды.

1987 жылда ол, къарачай-малкъар тепсеулени салырча ансамбль къураргъа деп, эрттеден бери жюрегинде жюрютюп тургъан муратын Зумакъулланы Борисге бла Зокаланы Зейтуннга ачыкъ этгенди. Ол кезиуде аны тепсеулени юсюнден биринчи китабы да чыкъгъан эди. Ары жыйырма бла сегиз тепсеу киргенди.

 Отуз жылны ичинде самодеятельный тепсеу коллективле бла ишлеп келген, эрттегили миллет тепсеулени жыйгъан Къудайланы Мухтар бир къауум нёгери бла ол замандагъы биринчи секретарь Евгений Елисеев бла тюбешгенди. Жабелланы Лидия уа Нальчикде Компартияны шахар комитетини биринчи секретары Геннадий Губин бла ачыкъ сёлешгенди.

Алай бла, жангы къураллыкъ ансамбльге тепсеучюлени излеу, айырыу, сайлау башланнганды. Ол уллу, ауур ишни аягъы юсюне салыр ючюн, кёп тюрлю чырмауладан къутулургъа, кёп жумушланы тамамларгъа керек эди. Ол заманда Нальчикни администрациясында культура бёлюмюню ишчилери, жазыучула, художникле, журналистле, битеу интеллигенция, къолайлары болгъан жашларыбыз, къызларыбыз да кече-кюн демей ансамбльни къайгъысын кёргендиле.

Ол къырал бюджетге кёчгюнчю, эки жылны ичинде иш хакъны, башха ахча-бохча чурумланы да «Алтын къол» фирманы таматасы Къайталаны Исмайыл ол анда саналгъан элли адамгъа иш хакъ – 110 сом берирге кеси боюнуна алгъанды. Аны бла бирге ансамбльге сахна кийимле да тикдирип, музыка инструментле да сатып алгъанды. Темир устала Бачиланы Хамзат бла Курданланы Рашид къама, хазырла этгендиле.

Жангы къуралгъан ансамбльни биринчи репетициясы 1988 жылда 16 октябрьде «Терек» санаторийни залында баргъанды. Санаторийни директору Ботталаны Валерий ансамбльге болмагъанча уллу болушлукъ этгенди. Санаторийни залында репетицияланы бардырып, узакъ элледен келген жашла, къызла анда жашап тургъандыла.

Чыгъармачылыкъ жаны бла Къудайланы Мухтар бла бир болуп, белгили тепсеучюле Мысакаланы Амирхан бла Борис Нагудов ишлегендиле. Апполаны Альберт къобузда ойнап, къарындашы Артур дауурбасны ургъанды. Энейланы Магомет, Ахкёбекланы Аслан, Толбайланы Магомет, Мырзаланы Хасан, Токумаланы Марат, Журтубайланы Оксана, Зезаланы Аминат, Ахматланы Мадина, Жансюйланы Жаннет, Битууланы Асият бла Аслан, Будайланы Станислав эм башхала тепсегендиле. Ала ансамбльни ёзеги эдиле.

Къысха заманны ичинде жашла бла къызла онеки тепсеу салгъандыла. Ол санда: тюз тепсеу, тёгерек тепсеу, абезех, «ГОЛЛУ», «Жортуул», «Тепена», «Арсланбия», «Чоппа», «Озай», «Хардар», «Сандыракъ»…

Къудайланы Мухтар, игиликни билген адам, ансамбльге къыйыны киргенлени айтып бошаялмай эди. Санай келип, ахырында уа: «Халкъ къурагъанды», – деучю эди. Ол «Текстильторг» базаны директору болуп тургъан, кийимлеге къумач тапхан Хутуйланы Валентинаны, аладан «Березка» ательеде онсегиз комплект тикген Чочайланы Шамсаны, аякъ кийимле тикдиртген республикада бытовой обслуживанияны министри Валерий Золотаревну, къызланы баш кийимле бла жалчытханын Жаш тёлю юйню директору Борис Паштовну, ансамбльге къырал статус берсинле деген тилек бла къагъытла жарашдыргъан Чабдарланы Борисни, башхаланы да атларын ыразылыкъ бла айтып тургъанды.

Ансамбльни биринчи директору Таукенланы Идрис болгъанды. Аны тирилиги бла тепсеу къауумда кёп магъаналы иш этилгенди. Идрис, Махачкъалагъа барып, шуёху Дагъыстанны Ич ишле жаны бла министри Магомед Магомедовну болушлугъу бла андан жыйырма жамычы, Харьковдан а таулу бёрклеге ден териле келтиргенди. Ол артдаракъ кеси танышларына Москвагъа барып, къырал даража да бердиргенди ансамбльге.

Къызла бла жашла тепсеу усталыкъларын биринчи 1989 жылда 24 январьда Музыка театрда жандауурлукъ концертде кёргюзтгендиле. Аны Тетууланы Хадис башчылыкъ этген «Ныгъыш» деген жамауат биригиу къурагъан эди. Андан арысында кёп мюлк таматала, башха адамла да болушхандыла тепсеучюлеге.

1989 жылда 23 апрельде Нальчикде Профсоюзланы культура юйюнде «Балкарияны» биринчи толу концерти баргъанды. Адам асыры кёпден, залда сюелирге окъуна жер жокъ эди.

Ол концертге ансамбльни ишине къараргъа келгенле бийик багъа бергендиле.

1990 жылда сентябрьде Абхазияны ара шахары Сухумда Тау халкъланы «Нартиа» («Нартла») деген биринчи тепсеу фестивальлары бардырылгъанды. Анда кёп ансамбльни ичинде «Балкария» биринчи саугъагъа – «Алтын такъыягъа» тийишли болуп къайтханды. Къазахстанда болгъан фестивальда уа кюмюш майдал алгъанды. Ол жыл окъуна декабрьде  уа ол Ленинчи комсомолну лауреаты болгъанды. Жаш коллективге ол не къууанч эди!

1991  жылда ансамбль Тюркде Анкарада Тюрк тилли халкъланы биринчи битеудуния фестивальларына къатышханды. «Балкария» анда къарачай-малкъар халкъны буруннгу тепсеулерин кёргюзтюп, тюрклюлени кёллерине жетгенди. Анкарада, Конияда концертлери, телевиденияда эки сагъат баргъан бериулери, мындан кетген жерлешле бла тюбешиуле, аланы къууанчлары, кёз жашлары – бары да ансамбльни тарыхына киргенди. Ол фестивальны дипломанты болуп къайтханды.

1992 жылда уа ол Голландияда, Польшада, Германияда тепсегенди. Ызы бла Москвада белгили тепсеучю Игорь Моисеевни юбилейине аталгъан концертге чакъырылгъанды. Ала концерт программаларын Чеченде, Ингушетияда, Дагъыстанда, Осетияда, башха республикалада да кёргюзтгендиле.

Къудайланы Мухтар – хореограф, Улбашланы Мутай – балетмейстер, биринчи музыка къауумну таматасы Бегийланы Музафар болуп, аламат солистле жаланда юч жылны ичинде – къысха заманнга – къыйын болумлада жыйырма беш тепсеу салгъандыла, кёбюсюн биринчи кере тепсегендиле.

Дагъыда ансамбльни башха быллай къауумлагъа ушатмагъан энчилиги – тепсеу композицияла халкъ музыка инструментлени оюнлары бла къураладыла. Хар бир тепсеуде да, артистлени кийимлеринде уа бютюнда, эрттегили тарыхыбызны ызы сакъланады.

Ансамбль 1995 жылда Францияда фольклорну битеудуния фестивалында, 1997 жылда Бельгияда, Германияда да болгъанды.

Башха-башха  жыллада ансамбльни директорлары Таукенланы Идрис, Рахайланы Олег, Евгений Аронов, Къулбайланы Людмила да болуп тургъандыла. 1998 жылдан а анга ансамбльни биринчи тепсеучюлеринден бири - Энейланы Магомет таматалыкъ этеди.

Бюгюнледе «Балкария» къырал фольклор-этнография тепсеу ансамбль, жюзле бла концертле берип, кесини фахмусу бла атын битеу дуниягъа айтдыргъанды. Ол, башында сагъынылгъандан сора да, Италияда, Японияда, Къазахстанда, Абхазияда, дагъыда кёп тыш жерледе гастрольлада болгъанды, Москвада, Россейни башха шахарларында, крайларында кесини фахмусун кёргюзтгенди.

2007 жылны ахырында, Къайсынны 90-жыллыгъына атап, «Балкария» Кремльдеги съездлени дворецинде эки сагъатдан артыкъ тепсегенди.
 
2008 жылда уа ансамблибиз 20-жыллыкъ къууанчын а Чайковскийни залында этгенди.

Ансамбльни художестволу башчысы эм баш балетмейстери, КъМР-ни бла Ингушетияны сыйлы артисти Къудайланы Хасан Мухтарны ызын андан ары бардыргъанды. Бюгюн ол къуллукъда КъМР-ни, КъЧР-ни эмда Ингушетияны сыйлы артисти Горойланы Джамбулат ишлейди.

Бусагъатда миллет ёхтемлигибиз, кёп махтаулагъа тийишли, Россей къыралдан тышында да белгили «Балкария» къырал фольклор-этнография тепсеу ансамблибиз халкълыгъыбызны шагъатлыгъы, ёхтемлиги болгъаны сёзсюздю.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: