Фольклор илмуну керти инсаны

Къайсы миллетни да тин, тил энчиликлерин, тарых жолун, маданиятын алып айтханда, аны бай хазнасын бирикдирип, мурдорлукъ этген халкъны кёлден чыгъармачылыгъы болгъаны баямды.
 
Къарачай-малкъар халкъны фольклорун жыйыуда, тинтиуде да уллу къыйыны болгъан алимлерибизден бири филология илмуланы доктору, Къабарты-Малкъар Республиканы илмуларыны сыйлы къуллукъчусу Малкъондуланы Хашимни жашы Хамит болгъанды. Ол 30 апрельде 1947 жылда Къыргызстанны Наукат районуну Кокбель элинде туугъанды.

1969 жылда Къабарты-Малкъар къырал университетни тарых-филология факультетини орус-малкъар бёлюмюн бошагъанды, бир ненча жылны устаз болуп ишлегенди, алай билимин андан ары ёсдюрюр акъылда къыралыбызны ара шахары Москвада Горький атлы Битеудуния адабият институтуну аспирантурасына киргенди эм аны 1976 жылда жетишимли тауусханды.

1977 жылдан жашаууну ахыр кюнюне дери Къабарты-Малкъар илму-излем институтда (бусагъатдагъы Россей илмуланы академиясыны Къабарты-Малкъар илму арасыны Гуманитар тинтиулени институту) ишлегенди.

Малкъондуланы Хамитни илму жолуну юсюнден айтханда, аны къарачай-малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъыны жыйыугъа эм тинтиуге уллу къошумчулукъ этгенин белгилерчады. Башында сагъынылгъан институтну къол жазма архивинде эмда фоно-видеотекасында ол Малкъарны, Къарачайны, бир къауум тыш къыралланы эллеринде эм шахарларында жыйгъан фольклор чыгъармала аслам жер аладыла. Алимни илму ишлери да къуру Къабарты-Малкъар бла Къарачай-Черкес республикалада угъай, битеу Шимал Кавказда, Россейде, андан тышында да белгилидиле.
 
Малкъонду улу сегиз энчи китап, эки жюзге жууукъ илму статья чыгъаргъанды, жети жыйымдыкъ китапны хазырлаугъа да къатышханды. Ол ишлени алып къарасакъ, алим жаланда миллет фольклор бла чекленип къалмай, къарачай-малкъар халкъны тарыхына, тилине, адабиятына, маданиятына да аслам эс бёлгени кёрюнеди.

Андан тышында да, алим тинтиу ишлеринде къарачай-малкъар фольклорну тюрлю-тюрлю урукъларын тюрк тилли халкъланы эм башха миллетлени фольклорлары бла да тенглешдирип илму кёзден къарагъанды.

Алим кесини къыйматлы илму ишлеринде къарачай-малкъар тин маданиятны къуралыуу, айныуу бирси халкъланы маданиятлары бла байламлыкъда баргъанын белгилегенди, алай миллетни жашагъан жери, жашау болумлары, юй-турмуш халлары туудургъан энчиликлени да чертгенди.

Аны эм артда жазылгъан ишлеринден бири «Къарачай-малкъар фольклорну эм эрттегили жанрлары. Мифле. Тёреле. Эпос. Жомакъла» деген монографияды. Малкъондуланы Хамитни ол сегизинчи китабыды, кеси саулукъда жазылгъанды, зарфха да берилгенди, алай, жарсыугъа, чыкъгъанын ол кёрюрге жетишмегенди. Бу ишни башхаладан энчилиги – ол фольклорчуну къарачай-малкъар тилде жазылгъан жангыз китабыды.

Шёндюгю заманда алимледен миллет тиллени, литератураланы, фольклорланы юслеринден илму ишлерин орус тилде чыгъарырларын излейдиле. Бир жанындан ол болум тюздю, нек дегенде, миллет илмуну жетишимлерин битеудуния тин хазнагъа къошаргъа, тенглешдириу ишле жазаргъа онг береди. Бирси жаны бла уа миллет илмуну энчи айныууна шарайып тюшюреди, илму тилни, терминологияны байыкъдырмайды, халкъны келечилери ол ишлени кёбюсюн билген да этмейдиле.

Бу затланы эсге алып, Малкъондуланы Хамит, къыйын болса да, кесини китабын малкъар тилде жазгъанды. Анда ол миллет фольклорубузну эм эрттегили тюрлюлерин тинтгенди. Алагъа автор мифология бла байламлы адет-тёре чыгъармаланы, нарт эпосну эм жомакъланы санайды.

Белгиленнген къауумланы хар бирине китапда энчи бёлюмледе къаралады. Анга кёре, китап юч бёлюмден (кесекден) къуралгъанды. Хар биринде алим бек алгъа чыгъармаланы жыйыу, басмалау, тинтиу тарыхына эс бёлгенди, бусагъат заманнга дери къаллай жетишимле этилгенин, энди къаллай соруулагъа къаралыргъа керегин чертгенди. Ызы бла текстлени жанр бёлюмлерин, къуралыу халларын, композиция, суратлау, тил энчиликлерин бирси халкъланы фольклорлары бла тенглешдириу халда ачыкълагъанды.

Тинтиу кёргюзтгеннге кёре, къарачай-малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъында буруннгу тюрк-монгол, эрттегили кавказ, орус эм башха маданиятланы ызлары тюбейдиле. Ол шарт а халкъыбызны миллет къуралыу, айныу жолу узун эм къыйын болгъанын кёргюзтеди. Болсада, алим китапны ахырында бизни кёлден чыгъармачылыгъыбыз битеудуния фольклор хазна бла терен байламлы болгъанлыкъгъа, миллет энчиликле анда асламыракъ жер алгъанын чертгенди.

Биз оюм этгеннге кёре, Малкъондуланы Хашимни жашы Хамитни илму монографиялары, статьялары да фольклорну тинтген илмуну айныууна уллу къошумчулукъ этгендиле, алимлеге, устазлагъа, окъуучулагъа, халкъыбызны келечилерине кёлден чыгъармачылыгъыбызны байлыгъын кёрюрге, теренирек ангыларгъа себеплик болуп, миллет маданиятыбызны ёмюрлюк хазнасы болгъанлай къаллыкъдыла.

Берберланы Б.А., Гулийланы (Зануколаны) Ф.Х., Гергъокъланы Л.С., Локияланы Ж.М.,
Гуманитар тинтиулени институту – «Федерал илму ара «Россей илмуланы академиясыны Къабарты-Малкъар илму арасы» федерал къырал бюджет илму махкемени филиалыны къарачай-малкъар фольклор бёлюмюню илму къуллукъчулары.