Къайтарылмаз ючюн унутмазгъа

Къарачай-малкъар халкъны  1943-1944 жыллада туугъан жерлеринден зор бла кёчюрюуню юсюнден "Приговоренные к забвению" деген документли фильмге къарагъан жюреги къозгъалмай къаллыкъ тюйюлдю. Мен аны премьерасы Нальчикде болгъанда аны кеси кёзюм бла кёргенме. Адам асыры кёпден, шахарда бек уллу кинозал алагъа тарлыкъ этгенди. Аланы араларында  кёчгюнчюлюкню  сынагъан къартла, ол заманда ала алыкъа сабийле эдиле,  анда туууп, артха  бери къайтханла,  ол ачы жылланы таматаланы хапарларындан билген  жаш  адамла,  республиканы шахарларындан, районларындан, эллеринден да келгенле да бар эдиле.

Шимал Кавказда кёчгюнчюлюкню ачыуун сынагъанла къарачайлы халкъ  биринчи эди. Жолда  ары бара эмда  Орта Азияны къумлу тюзлеринде  70 минг адамдан 43 мингден асламы ёлгендиле, аладан 22 минги сабийле эдиле. Ол заманда уа Уллу Ата журт урушну фронтларында 15 мингден аслам къарачайлы жигитча сермешгенди. 1943-1945 жылла уа къарачайлы халкъгъа унутулуп, гунч  болуп къалыуну узун жыллары эдиле.

Фильмни  автору эмда проектни башчысы  юрист  Дураланы Мурат чертип айтханнга кёре, ол тутхан ишни юсюнде  бек къыйыны,  ачы кюнлени сынагъанланы хапарларына тынгылагъан эди. "Къыйын эди , нек дегенде ол ачыуну кёргенле хар сёзлерин жюреклери бла ётдюре эдиле. Фильм - ол халкъны кёчгюнчюлюгюню биринчи кюнюнден ахырына  дери, документлени  мурдорунда къуралгъанды, ол  халкъны тарыхыды. Аны баш магъанасы,  ачы, къыйынлыкъны унутдурмазча, тёлюлеге билдирип, ала да  эсден кетермезча этиудю",- дегенди автор.

Кинону алдыргъанла  материалла жыйышдыра, къарачай эм малкъар халкъ кёчюрюлген  Къазахстаннга эм Къыргъызстаннга, Уллу Ата журт урушну кезиуюнде партизан къымылдаугъа башчылыкъ этген  къарачайлы, Совет Союзну Жигити  Къасаланы Омар бла байламлы   Белоруссиягъа,  немисли фашистледен къачып, къарачайлы юйюрде жашагъан  юч чюйютлю эгечге тюбер ючюн Израильге, Къабарты-Малкъаргъа, Чечен Республикагъа, Ингушетиягъа, Ставрополь крайда, Дондагъы Ростовда, сёзсюз, Къарачай –Черкес Республиканы кёп эллерине да баргъандыла.

Дураланы Мурат билдиргеннге кёре,  фильмге жюзле бла актёрла эмда эллиле къатышхандыла. Ала асламлы кадрлада хайырланылгъандыла,  дагъыда Россейни темир жолларыны Дондагъы Ростовда музейинде да болуп, андан да хапар алгъандыла. «Бютюнда бег а мени уллу сейирге къалдыргъаны, фильм бла байламлы  тюбеген адамларыбызны бири да,  кимге да  къажаулугъун кёлкъалдысын билдирмегенди. Андан сора да айтырыгъым, бу проект мени жашауумда эм магъаналы эм уллу  ишди",- дегенди ол.                           

Фильмде кёчгюнчюлюкню жылларында адамла кёрген, сынагъан къыйынлыкъ дурус кёргюзтюледи. Къарачайлыланы бла малкъарлыланы  къум аулакълада жашаулары, ачдан, жаланнгачдан ёлгенлери, ауругъанлары, урунууда жетишимлери, андан сора уа Ата журтха къайтыу – битеу бу затла  тюз болгъанларыча кёргюзтюледиле, анга уа фильмде адамланы айтханлары шагъатды.

"Ол мени юйюрюмю, халкъымы, кесими тарыхымды. Билемисиз, кёчгюнчюлюкню заманында ыннам эмда атамы къарындашы, анамы тогъуз эгечи бла къарындашлары ёлгендиле. Атамы, анамы Къазахстаннга кёчюргенде  уа,  ала акъылбалыкъ болмагъан сабийле эдиле, алай ала бир заманда да бир адамны да кеслерини ол къыйынлыкъларында терслемегендиле, бизге хапар айтып башласала уа, жаланда бек иги затланы  эсгере эдиле: къалай жашагъанларын, бир бирге къалай болушханларын, юйлерине къайтханларыны къууанчын да"- дегенди къараучуладан бири Жеттеланы  Кулина.

«Бизни атабыз  Социалист Урунууну Жигити» деген атха эки кере  кёргюзтюлген эди. Алай, бизни халкъгъа юйге къайтыргъа эркинлик бергенлеринден сора, ол документле да къайда къалгъан болурла, билген Аллахды»,-дегенди къолдан уста Габоланы Мусабий.

"Мен бу фильмге къарагъан жаш адамла  бир бирлерин ангыласала, бир бирге хурмет этселе эмда хар ким да ётмекни  багъасын билсе сюеме. Ол жыллада къум аулакълада  халкъыбыз бир  бирин къаты тутханды",-дегенди  къарачайлы акъсакъал Урусланы Абдуллах хажи.

Бу Шимал -Кавказда кёчгюнчюлюк сынагъан халкъланы юсюнден  биринчи документли фильмди. Съёмкала  сегиз айдан аслам заманны баргъандыла. Проектни  башчылары Дураланы Марат бла Антон Степаненкодула. Белгили актёр Владимир Машков а текстни окъуйду.

Битеу да  фильмни къураугъа  400-ден аслам адам  къатышханды.  Тарыхны  тюз болгъаныча кёргюзтюр ючюн а съёмкалагъа  Москваны  Ломоносов атлы къырал универитетини  эмда къыралны башха бийик окъуу юйлерини, тыш къыралланы да тарыхчы алимлери  кеслерини юлюшлерин къошхандыла. 

Фильм Черкесск шахарда, Нальчикде, Москвада, Къыргъызстанда, Къазахстанда, Тюркде да кёргюзтюлгенди.