Устазым, ишчи тенгим, тамата къарындашым

Профессор Толгъурланы Хамитни жашы Зейтунну юсюнден  сёлешгенде, аны адамлыгъына, билимлилигине бийик сёзледен башхаларын тапмайса. Ол кертиди. Аны архитектоника, белгиле эм философия оюмла жаны бла ауур прозасын окъуучу бек тынч, ангылашыныулу, терен магъаналы чыгъармаланыча ангылайды. Устаны чыгъармачылыгъын миллет интеллигенцияны келечилеринден  башлап эл мюлкде уруннган ишчилеге дери бирча сюйгенлерини, аны энчи фахмусуну юсюнден бу материалда Улакъланы Махти, филология илмуланы доктору, профессор, РАЕН-ни академиги, айтады.

Алимча, ол  миллет литературоведенияда адабият контекстни дунияда илму тинтиуню эм иги юлгюлерине дери кётюралгъанды. Ол фахму анга къудуретден берилгенди. Аны биринчи илму монографиясы «Формирование социалистического реализма в балкарской поэзии» ол жаны бла кюрешгенлени араларында бийик багъагъа тийишли болгъанды. Ол тинтиулени магъаналылыкъларын айтмай, аланы санына эс бурсакъ окъуна,  къарачай-малкъар суратлау сёз бла байламлы  илмуну ала, баям,  асламысын къурарыкъдыла. 

Аны бирсилеге ушамагъан, адамланы кесине тартхан энчи сюйдюмлюлюгю болгъанды, биз эм бирси жууукълары анга аны ючюн бачама дегенбиз.  Ол ачыкъ, тюз инсан болгъанды. Аны бла бир ушакълашхан, ол анга не кёзден къарагъанын ангылап къойгъанды. Ол къылыгъы аны женгил эм огъурлу адамныча белгилегенди, чыгъармаларындан бла илму ишлеринден энчилеп.

Зейтунну теренлигини юсюнден кёплени хапарлары жокъду. Сёз ючюн, ол немис тилде эркин сёлешгенин да алай. Ол Гётени эм Шиллерни жазылгъанларыча окъуялгъанды – сабийлигинде жашау аны репрессиягъа тюшген немисли бла танышдыргъанды, сёзге айтханда, артда уллу алим боллукъ жашчыкъны къадарында  ол тюбешиу бек  къыйматлы болгъанды.

 Андан да азла сезгендиле аны башха жюрек излемлерин – аш хазырлау эм бичакъла бла байламлы хунерлигин. Жангыз да бир ненчауланны эслериндеди Зейтунну жаш заманында спортда жетишимлеге жетгенин. Саныны-чархыны тирилигин а ол ахыр кюнлерине дери сакълаялгъанды, жетмишжыллыкъ профессоргъа  бир ненча километрни солумагъанлай чабаргъа къыйын кёрюнмегенди. Бу артыкъ белгили болмагъан шартла, хау, сейирдиле эм Толгъур улуну айырмалылыгъын кёргюзтедиле.

Ол атадан-анадан ёксюз болуп битеу репрессиялы малкъар халкъ бла бирге бешжыллыкъ сабийлей  Къазахстаннга тюшгенди. Манга кеси хапарлагъанына кёре, ол жыл санлары, чархлары андан кючлю жашла бла тохтамай даулашлагъа къалып тургъанды. Ала бирде сабийлени араларында тюбеген мардаладан окъуна чыкъгъандыла.

Къалай-алай болса да, ол тин, адеп-къылыкъ жаны бла кёз къарамларыны тизмесин бек эртте къурагъанды эмда ол жорукъладан таймагъанды. Турмушну ырысхы жанына сансыз, социал жаны бла даражалыкъгъа, къуллукълагъа жан атханладан болмагъанды, аны къой да,  бирде властьда тургъанла бла келишмеулюкле да жерлерин тапхандыла къадарында.

Аны себепли биринчи чыгъармаларында окъуна идеология  излемле эркин этмеген темаланы кётюргенди. Аны юсюнден жазмаучудула, алай озгъан ёмюрню 70-чи жылларыны биринчи жарымында «Эрирей» бла «Акъ гыранча» повестьлери басмаланнгандан сора республиканы партия органларында бек чамланнгандыла, Къулийланы Къайсын бла Адам Шогенцуков ол заманда аны къорууламасала, иш къалай бошаллыгъын айтыргъа къыйынды. Неда белгили къабартылы адабиятчы Мусарби Сокуровну, бизни вуздагъы устазыбызны, университетде ишине къайтарыр ючюн Толгъур улу махкемени таматасына къажау тургъанын билебиз.

Жашау магъаналы болмагъан затлагъа бойсунуудан эркин, Зейтун халкъны арасында бола тургъаннга уллу эс бёлгенди. Аны прозасына къайта, ол социалист иели мюлкню тутхучлулугъуна ишекли болгъан биринчи совет жазыучуладан эди. Жарым ёмюр чакълы бир заман алгъа жазгъанларында да экономикада къауум жылдан чыгъарыкъ чурумланы, миллет энчиликни тас этиуню, адеп-къылыкъны магъаналылыгъыны, бюгюннгю кюнде ахырысы бла да керексиз «тёрели къыйматланы» тутууну юслеринден айтханды.

Неда тинтиучюлерин сакълагъан «Акъ жыйырыкъ» романы. Чыгъарманы былайда толу сюзерге онг жокъду, биз аны авангардлыча кёрюннген бир жанына эс бурайыкъ.  Желмаууз, нартланы элинде жашап оноу этип тургъан эмеген, сабийлени жутуп турады – ол Толгъур улу мурдор тутхучлукъсуз къурагъан сыфатмыды?  Ол бу ёмюрню аллында басмаланнганды, жазылгъан а 90-чы жылланы биринчи жарымында этгенди. Андан бери жюзле, мингле бла сабийле жокъ болмагъанмыдыла, аланы наркотикле, порнография, спайсла, гаджетле, билим бериуде бла илмуда жангы тюрлениуле жутуп бармагъанмыдыла да?

Алай айтыргъа жарарыкъ эсе, жазыучуну чыгъармачылыгъына тюшюне, биз алгъадан кёре билиуню  шагъатларыбыз. Ол къудуретден келген хунерди. Андан сора да, батырлыкъны, жигитликни, фахмулулукъну эмда эркинликни, жашау тюрлениулеге сакълыкъны бирлешген эсеплери. Была барысы да бир адамны – эсибизде ёмюрледе сакъланып турлукъ Толгъурланы Хамитни жашы Зейтунну – жюрегине сыйыннган бийик сезимле эдиле.