«Иги сёз – жомакъды, жырды»

Малкъар халкъ жыр культурасына не заманда да эс бургъанды. Къууанч, жарсыу кюнлеринде жыр, кюй этгенди. Бирен болуп, къауум-къауум жырлагъанла, эжиу этгенле да болгъандыла. Насыпха, эрттегили, бюгюннгю да макъамларыбызны, жырларыбызны эсде къалдырыргъа кюч салгъанла бюгюн да бардыла.

                                            «Эрирей»

Яникойчу жашланы бюу жыр къауумларын къайда да биледиле, сакълайдыла, ала айтхан жырланы къайтарадыла. «Эрирейни» тарыхы 1974 жылда «Жангы умутла» деген ат бла башланнганды. Аны Жантууланы Виктор, Кетенчиланы Зухура, Деменов Сергей, Къайталаны Магомет къурагъан эдиле. Алай аны иши кёп бармагъанды, окъуу, аскер къуллукъ дегенча сылтаула болуп.

1976 жылда уа Яникойда маданият юйню таматасы  Габитланы Абдул жыр къауумну ишин къайтып жангыртханды. Ол ишде алагъа КъМР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу композитор Жеттеланы Мустафир болушханды. Атына уа, «Эрирей» деп, ындыр басыуну тейрисини атын КъМР-ни халкъ поэти Мокъаланы Магомет атагъандыла.

Анда Габитланы Абдул – художестволу башчы, Кансаланы Хасан, Жантуудуланы Виктор – жырчыла, Жаникаланы Мухтар – дауурбасчы, Габаланы Хусей – гитарачы, Къайталаны Магомет а жырчы, гитарачы да болгъандыла. Бир кесекден алагъа Бечелланы Хабас да къошулгъанды. Жашла талай жырны авторлары да болгъандыла. Эрирейчиле эки жюзден артыкъ жыр айтадыла.

Заман бара-баргъанда алагъа жангы адамла къошулгъандыла: Локияланы Шамил, Жарашууланы Алий, Геграланы Зоя (къобузчу), Чабдарланы Азрет, Газаланы Алим, Чималаны Зуфар, Атаккуланы Хусей, Жарашууланы Борис, Алийланы Алий бла Алим.

1997 жылда уа «Эрирейге» «Къабарты-Малкъарны халкъ ансамбли» деген сыйлы ат да берилгенди. Бюгюн «Эрирейни» жаш къаууму да барды – «Жашлыкъ» ансамбль. Газаланы Руслан анда сыбызгъы, Жантууланы Алим а къобуз согъадыла, Сарбашланы Шакъман жыр айтады, Алийланы Альберт балалайкада ойнайды. Ала айтхан жырла «Шаудан таууш», «Кавказ таба бир атлап», «Элимде той», «Чегем», «Мен сюеме, сен сюймейсе», «Жюрегими жылыуу», «Келин келгенди», «Къууанч тойла»…

Бюгюнлюкде бу фахмулу артистлерибиз «Тийме манга, сюймеклик», «Сенсе, сенсе», «Гюлюмсе», «Жашлыкъ», «Мёлегим», «Сюймеклик», «Къызыл аскерчилени жырлары», «Жашил Малкъарым», «Акъ тауланы башын сылай баралла», «Насып тангларым», «Танг жулдузуму жарыгъы», «Таулула», «Гапалау», «Ачей улу Ачемез», «Хасаука», «Жёрме» … деген эски жырларын да эсгередиле, жангылары бла да къууандырадыла тынгылаучуланы. Алай бла миллетибизни культурасына дайым къошумчулукъ этедиле.

                                              «Ийнар»

Бу жыр къауумну уа КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу Ташлы-Тала элде культура юйню директору Гузиланы Тахирни башламчылыгъы бла эллиле 1990 жылда къурагъандыла. Ол ишин гитче тау элде башлагъан эсе да, эл клубда, къошлада, сабанчыла ишлеген жерледе концертле берип, аны жолу узакълагъа созулгъанды – жырчыланы республикадан тышында да таныгъандыла. Ала Гузийланы Тахир бла Рамазан, Байсыланы Элдар бла Артур, Маммеланы Асхат, Цаколаны Мусса, Алтууланы Хызырдыла.

Ала 2013 жылда Белоруссияда «Шуёхлукъну гюрени» деген халкъла аралы, Къалмыкъда, «Кетиу бла артха къайтыу» атлы регионла аралы, 2015 жылда Дагъыстанда «Россейни кёгюнде турнала»» деген битеуроссей, Къазахстанда «Астана Аркау» деген халкъла аралы эм башха фестивальда да жыр айтыу бла энчи жерлеге чыкъгъанды. Республикада не тюрлю маданият жыйылыу болса да, алагъа къызыу къарсла бла тюбейдиле. Алай айтхан жырла халкъгъа жууукъдула: «Нартла», «Орайда», «Жёрме», «Чийгоша бийче», «Азаматгерий», «Кавказ», «Минги тау», «Ёрюзмекни жыры», «Ариу мёлек», «Туугъан жер», «Айран» эм башхала.

2005 жылда алагъа «Къабарты-Малкъарны халкъ ансамбли» деген сыйлы ат аталгъанды.

                                                    «Таулан»

Бу ансамбль Кёнделендеди. Ол 1982 жылда къуралгъанды. Нёгерлери, тамата классланы школчулары къыл къобузда ойнап, ингирлерин алай ашыргъанда, бу фахму башхаланы да къууандырырларын сюйюп, ол ишни биринчи болуп къолгъа Ахметланы Ахмат (Тима) алгъанды. Ол кеси дауурбасчы болгъанды жыр къауумда. Къыл къобузда барысы да ойнагъандыла, Батырбийланы Махти бла Тебердиланы Мухадинни энчи айтыргъа боллукъду. Кациланы Мухаммат да дауурбасчы, Гергокъланы Азрет-Алий ионикада ойнагъанды. Алагъа артдаракъда Къудайланы Артур бла Жашууланы Башир да къошулгъандыла. Жашла бирем-бирем, бирге да жырлагъандыла.

Ала аскер къуллукъларын бошагъандан сора да чачылмагъандыла. «Биз эрирейчилеге ушаргъа сюйгенбиз», – дейдиле бюгюн ала. Элден биринчи чыкъгъанлары – ол а Таулу жырны «Бабугент» атлы фестивалы эди, хорлам бла белгиленнгенди. Ол заманлада жыл сайын барыучу эди «Эжиу этедиле къаяла» деген аты бла малкъар жырны фестивалы. Анда, къарачай-малкъар эстраданы «Таулу байрам» деген, эстрада жырны «Салам алейкум!», халкъла аралы «Урал-моно» фетивальлада да ала алчы жерлени алгъандыла.  «Жылны бек иги жыры», «Жылны бек иги группасы», «Жылны бек иги альбому» деген эришиуледе да хорлагъандыла.

Жарсыугъа, Ахметланы Ахмат дуниясын  алышханды. Къалгъанла уа бюгюн да къууандырадыла жырлары бла жамауатны. Ала жюзге жууукъ жыр айтадыла. Онюч альбом чыгъаргъандыла. «Тауланы» халкъ сюйген жырлары кёпдюле: «Аналагъа», «Халкъыма – салам!», «Алгъыш», «Жеринги ариулугъу», «Кете эсенг – кет», «Насыплыма мен», «Жанымы къыйнама», «Земля отцов», «Туугъан жерим», «Тилек», «Келирсе», «Барды аллай къыз», «Балкария», «Чолпан» эм башхала.

                                              «Ийман»

Бу жыр къауумну 1998 жылда Жангы жылны байрамында кёргендиле эм эшитгендиле къараучула. Аны республикалы радиону музыка бёлюмюню таматасы, КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу Этчеланы Музафар къурагъанды. Ол ары кесини «Салам алейкум!» атлы жыр фестивалына къатышхан жашладан бир къауумун сайлагъанды: Тёппеланы Алим, Хасаитланы Руслан, Туменланы Жаннет, Къазийланы Азнор, Кючюкланы Аслан. Артдаракъ, мында дерс алгъан жашланы къаууму уллу эстрада кеслери жырларгъа кетгенде, алагъа Габаланы Тенгиз, Аппайланы Алим, Жаболаны Арсен да къошулгъандыла.

1999 жылда окъуна уллу сынамлы болмагъан жыр къауум Уфада «Урал-моно» фестивальда «Гран-при» алып къууандыргъанды. Андан арысында да ийманчыла республикалы, регион даражада да кёп кере къытхандыла. 2001 жылда уа алагъа «Къабарты-Малкъарны халкъ ансамбли» деген сыйлы ат аталгъанды. Ала жырлап, халкъ сюйген жырла кёпдюле бюгюн: «Тепена», «Боз алаша», «Нартла», «Сандыракъ», «Дебет», «Ногъай къыз», «Мен кюерча этме», «Акъ марал», «Сагъышым», «Горский парень», «Салам алейкум, Минги тау!», «Сени сюйдюм бошуна», «Сени къара чачынг», «Шуёхларыма», «Жюрек ауруу»,  «Деттало вай дегнаш бертахь», «Эски адетдеча», «Кеч мени», «Сюймеклик ийман», «Сенден ариу» …

Ийманчыла орус, тюрк, чечен, ногъай тилледе да жырлайдыла.

 

 

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: