Сен эс жыйдыргъынчы, биз къууана билмеген халкъгъа ушап къалгъан эдик, бизге болгъан сюргюн терслиги къаныбызгъа кирип, анда-мында да журт къурап арып, ахлуларыбызны къабырлары кёп журтлагъа бёлюнюп. Ёмюрле бла санагъанда къысха болса да, бошала билмей эдиле киши жеринде ол онюч узун жыл. Сен а бизге эрттегили, миллет эсин сакълагъан халкъ тепсеулерибиз бла ол тас болгъан къууанчыбызны къайтаргъанса. Кёп айланнганса, элден элге ёте, Малкъарда бла Къарачайда, аланы эслеринде тутхан къартладан хапар сурай.

Ишинг жарыкъ болгъанлыкъгъа, бизге къууанч бергенликге, хапарынг мудахды. Яникойда атанг Чукай, ананг Гелястанланы Фатимат да сау заманда ариу башланнган сабийлигинг ауанача къалгъанды эсингде. Анангы сыйыргъан сюргюн, Дон-Арыкъ, Пишпек… Анда эл мюлк техникумда окъуй тургъанлай, ингир сайын тепсерге жюрюучю эдинг. Сен не заманда да сюйгенсе тепсерге.

Ата журтха къайтхандан сора, Огъары Малкъаргъа агроном болуп баргъан эдинг. Ол заманны эсгерсенг, жумушакъ жарыкълыкъ жайылады бетинге: «Темуккуланы Манаф кёллендирген эди, – дейсе хапарынгы башлай, - къобузчу, клубда ишлей эди». Аны бла бирге сюргюнден къайтхандан сора, 1961 жылда, биринчи малкъар самодеятельный тепсеу къауум къурагъансыз.

Кюндюз университетде, ингирде культпросветучилищеде хореография бёлюмде окъудунг. «Ол заманда Шахмырзаланы Саидге тюбегениме бюгюн да шукур этеме – ол ангылатхан эди халкъымы тепсеу культурасын сакълауну магъанасын…» Сора,  инжиленича, жыйып башладынг миллетинги этнография байлыгъын, айландынг Беш да Тау элде бла Къарачайда, Тюркде…

Къартла юйретген тепсеуню юсю бла ачыла эди санга туугъан жеринг. Тепсеуде сакълана эди аны жаны, тини, кёлю, жюреги, тарыхы, умуту, ийнаныуу, сюймеклиги…

Ол тепсеуню сахнагъа жолу къалай узун болгъанын жаланда сен бла шуёхларынг биледиле. Къартланы, тепсеуге сейирлери болгъанланы, илмучуланы жыйып, кёргюзте эдинг хар бир къымылдауну, ала бла бирге ангыларгъа, ангылатыргъа кюреше эдинг аны магъанасын. Макъамына тынгылай эдинг, тепсеуню тилине тюшюне. Алай къурагъанса  голлуну, «Тепенаны», тюз тепсеуню, тёгерек тепсеуню, абезехни, «Асланбийни», «Чоппаны»… 

Аланы сахнада кёргюзтюр ючюн кече-кюн демей кюрешдинг. «Арыгъанса», – дегенимде: «Тепсеуден адам арыймыды?! – дединг. – Арыгъанма… тепсеме дегенледен…» Жашау жолунг саулай да кюрешди: сабийлигингде – ачлыкъ бла, сюргюн учузлугъу бла, артда уа – культурабызны тарых жолу юзюлмез ючюн.

Таулу эллени къайсында да таныйдыла сени – сен аланы барында да тепсетгенсе жашны, къартны. Алай бла бизни, тепсей билмеген тёлюню, тепсегенлеге сукъландыргъанса.

Аны бла чекленмей, китапха кийиргенсе аланы. 1984 жылда орус тилде «Карачаево-балкарские народные танцы» деген китабынг чыкъгъанды. Ол биринчи эди. Аны ызындан, чууакъ кёкню жарытхан турна жыйынча, тизилирикдиле башхалары. Хар бири да – халкъыбызны жолу, тарых бети.

 «Болгарияда болгъанымда, – деп эсгересе, – шуёхларым мени билгич Вангагъа элтген эдиле. Ол а арбазда тургъан кёп адамны ичинден: «Кавказдан келген жашны кийиригиз», – деп, мени чакъыртханды. «Тутхан ишингде бек бийиклеге жетериксе, кёп махтау аллыкъса, жыйырмагъа жете китап да чыгъарлыкъса. Жюрегинг а тынчайырыкъ тюйюлдю…» – деген эди ол манга».

Алай болду. «Древние танцы балкарцев и карачаевцев», «Карачаево-балкарский свадебный обряд», «Карачаево-балкарская этнохореография и символика», «Нартский эпос и карачаево-балкарская хореография», «Символы карачаево-балкарской хореографии», «Танцевальный этикет и условные знаки карачаево-балкарской хореографии» деген эм башха китапла жаздынг.

Тепсеуню юсю бла миллетибизни башха жашау болумларына да бургъанса эс - «Пища карачаевцев и балкарцев», «Словарь природоведения», «Язык охотника», «Мелодя нартов», «Наследие предков», «Тамги карачаево-балкарских фамилии»… деген монографиялагъа жазгъанса. Ашыгъып, ауруу къазауат этдире.

Хар китабынг, хар тепсеуюнг – Малкъарны бла Къарачайны тин байлыгъы, жангы къууанчы, ёлюмсюзлюгю.

Ол сен инжилеча жыйгъан айтыуладан, макъамладан, адетлерибизден, тёрелерибизден ишленнген тепсеуледе учдула жашла-къызла.  Сора «Балкария» – къырал фольклор-этнография тепсеу ансамбль жаратылды.

Кесинг тепсетген жашладан, къызладан айырып, тепсеу къауум къурап башладынг. 1987 жыл эди. «Насыпха, мен кесим тюйюл эдим, – дейсе. – Кёпле болушхандыла. Миллет бары да сюелген эди. Энчи айтханда уа, халкъын жюреги бла сюйген жазыучу Тёппеланы Алим бла оноулашхан эдим биринчи. Артда уа… Къайталаны Исмайыл эки жылны ичинде артистлерибизге жална тёлеп турмаса, Ботталаны Валерий репетициялагъа зал бермесе, къол устала Бачиланы Хамзат, Курданланы Рашид, башхала да болушмасала, болалмаз эдик…»

Сау болсунла. Алай… сенсиз а зат да боллукъ тюйюл эди...

 «Балкария» биринчи концертин 1990 жылда 4 июньда кёргюзтгенди.  Ол кюн Къурулушчуланы дворецинде болуп, аны тепсеулерине къарагъанла бюгюн кеслерин насыплылагъа санайдыла. Уллуну, гитчени, саулай да Малкъарны къууандыргъан ажайып эдинг сен, Мухтар. Баям, айырып сайласа береди Аллах аллай онгну адамгъа. Сюеле эдинг, кесинге жер табалмай, жабыу артындан къарай сахнагъа. Жанынгда уа – шуёхларынг…

Ариу миллет кийимли жашла бла къызла тепсегенде, къууаннгандан жиляй эдиле къартла, ёхтемлик жаратыла эди жашланы жюреклеринде…

Биринчи уллу саугъаны – «Алтын шлемни» – Сухумда «Нартла» фестивалында алгъансыз. Аны ызы къалын болду. Тюрк шахарлада, Германияда, Голландияда, Польшада, Бельгияда да къакъдыла сизге къарс, сюелип. Кёп махтау алдыгъыз. Ол ариу сёзлени асламысы санга атала эдиле. Сен аланы къатынгдагъыла бла тенг этесе, чомартса.

«Аламат адамды Халимат, – дейсе Къарчаланы Жекерияны къызыны юсюнден. – Тюркге сабийле бла баргъан эдик бирге.  Ол тепсеучюлени ашларына-сууларына, юслерине-башларына да асыры сакъ болгъандан, хар концертге биз айырмалы омакъ болуп чыкъгъанбыз. Курданланы Юзейир а битеу кереклибизни жалчытып ашыргъанды…»

Сен къыйын ауруп, онкологиягъа тюшгенде, жыйылып бардыкъ. Тёппеланы Алим, Жабелланы Лидия, Джуртубайланы Махти, Табакъсойланы Мухтар… Докторунга кирип, хапарынгы билгенде, мудах болдукъ. Алим кёзден ашыгъышлы кетди. Лидия санга кёрюнмей жиляй эди. Ол кезиучюкню санга эслетмезге кюреше: «Мухтар, ненг къыйнайды?» – деп сорама. «Бутум тартады, – дейсе. – Ишиме чырмау болур деп, къоркъама». Ёлюм аллында да ишни юсюнден сагъыш эте эдинг сен! «Къой-къой! Ол ауруумуду?! Мен алай болуп тургъанлы эки жыл да болады», – деп, жапсарады сени Кючмезланы Бузжигит. 

 «Эртур» атлы культура арада биринчи кере халкъ жигитни айыргъанда, сен болдунг ол. Къалай къууана эдиле сени ол къууанчынга келгенле, халкъ санга берген сыйын «Алтын барс» бла эм сени юсюнгден Жабелланы Лидия жазгъан китап бла белгилегенде!  Ол къууанч сени жашауунгу бир кесекге созгъан эди.

Сен 2012 жылны июнь айында кетгенсе. Бир къауум замандан жашау нёгеринг Икаева Светлана сёлешген эди: «Тюшюмде келип: «Мени шуёхларымы, Сакинатны, Мариямны, Лидияны уа унутупму къойгъанса?» – дегенди да Мухтар, андан излейме…»

Халал, ишчи, тири, кимге да игилик излеген, миллетинги, журтунгу сюйген керти адам эдинг, Мухтар. Кетгенсе. Эки дунияны арасын бир этген эсгериуле уа ханс басдырмайдыла жолунга. Хар малкъар юйде энчи сюймеклик бла, ыразылыкъ бла айтылады къанатлы атынг.