Аламны тинтиу адам улугъа къаллай хайыр келтиреди?

12 апрель – Авиацияны бла космонавтиканы халкъла аралы кюню

1969 жылда америкалы астронавтла Айгъа чыкъгъанларындан сора 21 ёмюрде аламгъа туристле хар кюн учарыкъларына,   ол угъай, Кюн системаны башха планеталарына  жетериклерине  ийнаннгандыла. Алай, алыкъа бу муратла толмагъандыла. Аны бла бирге уа космосну тинтиу   неге керекди деген сорууну бергенле да кёпден-кёп болуп барадыла.

Алай, алимле айтханларыча, аламны тинтиу Жерде жашагъанлагъа кёп тюрлю онгла береди. Ол санда саулукъ сакълауда, къоркъуусузлукъну жалчытыуда, промышленностьда, башха сфералада да.  Сёз ючюн, биринчиден, аламны жашырынлыкъларын ачыкълау Жерни астероидледен сакъланыргъа болушады.

 NASA агентствону шартларына кёре уа, орта эсеп бла хар 10 минг жылдан Жерге кенглиги футбол майдан тенгли темир неда таш астероид жууукълашады. Кенглиги 100 мертге жетген астероидле уа жашауну ахырда жокъ этерге боллукъдула. Ма аны ючюн аламны тинтиу жаны бла къыралла аралы программала аллай къоркъууланы алгъадан ачыкълап, аладан сакъланыуну, аллай объектлени жокъ этиуню мадарларын жарашдырыргъа  онг бередиле.

Аламны тинтиу дагъыда илмуну айнытады. Кёп оборудование, технологияла, материалла да космос программалагъа деп чыгъарылгъандыла. Алай бюгюнлюкде ала адамланы харкюнлюк жашауларына сингнгендиле.   Сёзге, бузлатылгъан тахта-кёгетледен бюгюнлюкде хар юй бийче да  татлы ашарыкъла биширеди, алай бу технология уа бек алгъа аламны тинтгенлеге деп чыгъарылгъан эди.

 Неда 1960 жылда  алимле энчи пластик жарашдыргъандыла,  ол темир отражатель бла тышланыпды. Ол жууургъан орунуна хайырланады эмда   адамны кесини жылыууну 80 процентин  сакъларгъа болушады. Бюгюнлюкде быллай жууургъанланы къыйын болумгъа тюшгенлени къутхаргъанда хайырланадыла.

Халкъла аралы космос станциялада кёп тюрлю медицина жангылычла   чыгъарылгъандыла. Бюгюнлюкде ала жерде кенг хайырланыладыла. Сёз ючюн, рак ауруугъа къажау клеткаланы керекли жерге жетдириу жаны бла технологияла, МРТ аппаратны ичинде къыйын операция этген робот манипулятор да аллай станциялада къуралгъандыла. Алимле космонавтланы микрогравитация болумда ауурлукъларын сакълар мурат бла Prolia препаратны чыгъаргъандыла, энди уа ол  остеопороз ауруудан бакъгъанда хайырланылады.

  Аламны тинтиу  искусство, адабият бла кюрешгенлени да кёллендиреди. Эсигизге тюшюрюгюз, астероидледен къорууланыу, башха планеталагъа жолоучулукъ, Кюн системаны башха жерлеринден келген къонакъладан сакъланыу бла байламлы ненча художестволу фильм  салыннганды, китап, макъамла жазылгъандыла.

1967 жылда Россей, Американы Бирлешген  Штатлары эм Къытай аламны бирге тинтиуню юсюнден келишим этгендиле. Алай шёндю аманлыкъчы къауумла, террористле сауутларын космосха чыгъараллыкъдыла деген къоркъуу барды. Ала коммуникация системаланы бузаргъа, спутниклени чачаргъа да боллукъдула.  Аны ючюн а дуния башында  къыралла алагъа къажау турургъа, къоркъуусузлукъну  биригип сакъларгъа  борчлудула.

Андан сора да, адам улугъа аламда болгъан байлыкъла керекдиле. Анда уа алтын, кюмюш, платина, башха тюрсюнлю темирле кёпдюле. Сёз ючюн, айда гелий-3 барды - аны уа магнит-резонанс томографланы ишлегенде хайырланадыла, атом электростанцияланы отлукъларыны  орунуна да жарайды. Жерде уа  гелий-3 бек аз тюбейди, аны бир литрини багъасы 5 минг долларгъа дери жетеди. Андан сора да, айда европий, тантал дегенча элементле да бардыла, ала уа электроникада кенг хайырланадыла.

Сёзсюз, бюгюнлюкде да аламны тинтиуде, аны къоруулауда адам улугъа артыкъда  магъаналы жумушду. Битеу бу илму жангычылыкълагъа уа бизни жерлешибиз - космонавтиканы айнытыугъа уллу къыйын салгъан алим, Россейли академияны академиги Энейланы Магометни жашы Тимурсуз жетмезге да боллукъ эдик. Ол белгили алимле – совет космонавтиканы башламчылары Сергей Королев эм Мстислав  Келдыш  бла бирге кёп илму жангычылыкъланы авторуду. Кесини биринчи ишин а Москваны къырал университетини механико-математика факультетини ючюнчю курсунда окъуна басмалагъанды.

Энейланы Тимурну илму тинтиулери Жерни биринчи спутнигин кёкге чыгъаргъанда хайырланылгъандыла, ол Кюн системаны планеталарын къуралыуларын сюзгенди, микромолекуланы биологиясын тинтгенди. Бизни белгили жерлешибизни кёп къырал саугъалары бардыла,   1978 жылда уа алимле жангы планетаны ачыкълагъандыла, ала   Тимур Магомедовични  хурметин этип, анга «Eneev» деп атагъандыла.

Сёзсюз, даулашла не кёп болсала да, аламны тинтиу алимлеге тынчлыкъ бермейди. Сабий чыгъармачылыкъны «Робототехника» арасыны окъуучулары да космонавтиканы тинтиуге кеслерини юлюшлерин къошарыкъларына ышаныулукъ барды дерге боллукъду. Анда кюрешген жаш фахмула Марс планетаны тинтгенде хайырланыргъа  боллукъ роботланы,  аламгъа учхан ракеталаны  макетлерин, космос станциялада геомагнит болумну сюзген программаланы эм кёп башха илму жангычылыкъланы бардырадыла.    

 Ким биледи, келир заманда аламны тинтиуге, космонавтика илмуну айнытыугъа, Энейланы Тимурча, юлюшлерин къошарыкъ алимлерибиз энтта ёсерле! 

 

Тикаланы Фатима.
Поделиться: