Тюзлюк излеген поэт эм акъылман

   Белгили тюрк (узбек) назмучу, гуманист, акъылман, Хорасан деген тимурид ханлыкъны жамауат адамы Низамаддин Мир Алишер Навои (1441-1501) Герат шахарда туугъанды. Аны атасы къырал къуллукъчу эди, ата къарындашларындан бири Абу Саид – адабиятчы, экинчиси Мухаммад Али а – белгили музыкант.  Алишер Навои Гератда, Самаркандда, Мешхедде окъуп, иги билим алгъанды. Онбеш жылында ол фарси тилде, тюрк тилде да бирча уста жазып башлагъанды.

Хорасанны ханы Хусейн Байкара болгъанда, ол а кеси да назмучу эди, Алишер, биринчи къуллукъ алып, 1469 жылда ханны мухур сакълаучусу болады. 1472 жылда ханны оноучусу (визирь) болуп, эмир даражагъа кётюрюледи. Ол къуллукъда болгъанында, Алишер Навои адабиятда бла искусствода кюрешгенлеге бек болушады: Гератда китапханасы, медиресеси, больницасы болгъан ара ачады. Жарлыланы къоруулап, аланы басынчакълагъанлагъа къажау сюелгени ючюн, анга терс къарагъанла, Алишерни жууапха тартыргъа сюйгенле да кёп бола башлагъанда, хан Хусейн Байкара аны Гератдан  узакъ Астрабад шахаргъа тамата этип жибереди.

Ханлыкъ излеген тимуридлени оноуларында тургъан къыралда бир заманда да тюзлюк болмазын ангылап, Алишер Навои 1488 жылда, уллу къуллугъун да къоюп, Гератха къайтады. Андан ары, ёлгюнчю (1501 ж., 61 жыл болуп) жаланда чыгъармачылыкъ иш бла кюрешип турады. Уллу поэт  бир заманда да юйюрлю болмагъанды. Аны отуздан артыкъ назму, поэма, илму иши сакъланады бюгюннге дери. Алишер Навоини чыгъармалары Орта Азияны ХV-чи ёмюрде жашау къолайын суратлайдыла. Аны халкъ чыгъармачылыкъны юлгюсюнде жазылгъан «Хамсу» деген, беш поэмадан къуралгъан назму жыйымдыгъы бек белгили ишиди. Илмуда жангылыгъы уа – кеси юлгюле келтирип, эндиге дери назму ариу эшитилмейди деп тургъан тюрк тилде да аламат суратлау чыгъармала жазаргъа боллугъун белгилегенди.

Алишер Навоини заманында дуния аралы тиллеге тёрт тил саналгъандыла: арап, тюрк, фарси, хинди. Тюрк тилни, аны амалларыны, байлыгъыны, ариулугъуну юсюнден айта, эрттегили назмучу Нух файгъамбарны заманына къайтып, бизни тюрк тилибиз Нух файгъамбарны жашы Яфетден бери келеди дейди. Тюрклюле оюмлауда, жангы сёз, айтым жаратыуда кёплени озадыла, башха тиллени билиуде артыкъ хунерлидиле, дейди Алишер Навои. Ала фарси тилде назмула жазгъанлары къууандырады поэтни.

Аны бла бирге, тюрк тилни байлыгъыны, хайырланыуда кенглигини, аны кёп сёзюн, сёз тутушларын башха тиллеге кёчюрюрге окъуна онг болмагъанын  айтады. Сёз ючюн: «ревность» деген сёзге Алишер Навои тюрк тилде «кизганмок» дейди. Бизни «къызгъанмакъ» деген сёзюбюзге къалай келишеди аны айтылыуу, магъанасы да! «Жасанмакъ» деген сёзню орунуна – «ясанмок». Дагъыда, биз бюгюн айтханча, кийикчи – кийикчи, къушчу – къушчи, ит а – ит…

Назмучуну жарсытхан зат – быллай бай тиллери болуп тургъан тюрклюле назмуларын персид тилде жазгъанларыды. «Болсада, – дейди ол, – мен акъылбалыкъ болгъанда, Уллу Аллах мени кёп къыйын затны ангыларгъа кёллендиргени себепли, тюрк тилни юсюнден оюм эте башлагъанымда, аллыма уллу дуния келди – онсегиз дуниядан да уллу… кёкню тогъуз къатысындан уллу. Мен жаухарлары жулдузланы бриллиантларындан бек жылтырагъан, аллай даражалы эм сыйлы байлыкъ тапдым… Мени илхам къанатлым бийик кёкге учду, жаным а ол байлыкъны жаухарларындан бек багъалы, чексиз багъалы накъут налмасла сайлады…»

Алишер Навои ол заманлада этген оюмла бюгюннгю къарачай-малкъар тилге да айтыладыла. Бютюнда аны  адабиятда  хайырлана билиуге.

15-чи ёмюрню айтхылыкъ назмучусу Алишер Навоини газеллери малкъар тилде былай эшитиледиле:

Бу жерде не сансыз хатала этдиле душманла,

Шуёхла кертилик да манга ётюрюк кёрюндю.

Тютюнлейди башым да, бушуу ташлары ургъанлай,

Тешилгенча тёппем, сакъатлы да этип кёлюмю.

Башымда къаралгъан чач тюйюлдю – къонуп, къаргъала

Уяла этдиле, ичерге сюйдюле къанымы.

Шуёхла сатхандан кёк батханды кийиз къарагъа,

Жыртдыра жагъасын, къызартады эрттен тангымы…

Бер чагъыр! Эрттеги акъылман адамла айтхандан:

Навои, Кааба не чагъыр ышыгъынг болурла, 

Кюн тюйюлдю, чагъырды тангны ма былай къызартхан.

Бушууну, гюняхны да ала экиси къорурла.