Билим жаны бла дерсле берип къоймац, жашаугъа да тюшюндюргенди

Белгили тюрколог, Халкъла аралы тюрк академияны академиги, КъМР-ни илмусуну сыйлы ишчиси (1986 ж.), филология илмуланы доктору, профессор Гузеланы Магометни жашы Жамалны вузда окъуп башлагъынчы окъуна таныгъанма. Бизни школубузгъа КъМКъУ-ну малкъар бёлюмю жиберген ишлени тамамлап келгенимде, олимпиадалада да кёре тургъанма.

Энди курсубуз университетни тауусханлы жыйырма беш жылдан озгъан эсе да, бизге билим берген, окъутхан, ёз сабийлеринеча кёз-къулакъ болгъанланы унутмайбыз, алагъа хурметибиз уллуду. Жамал Магометовични уа бизге къыйыны энчиди.

 Къайсыбыз къалай жетишгенибизге ол ачыкъ ниети бла къайгъыргъанды, алчы болсакъ – къууаннганды, инжилиулерибизге уа жаланда жарсыгъаны бла къалмай, аланы болдурмаз ючюн къолундан келгенни аямагъанды. Устазыбыз бизге жангыз да билим жаны бла дерсле берип къоймай, жашау дерслеге, анда тюберге боллукъ болумлада адам кесин къалай жюрютюрге тийишлисине да тюшюндюргенди.

1940 жылда 25 ноябрьде Черек районну Жемтала элинде Гузеланы Магометни юйюрюнде эки улан – Кемал бла Жамал - туугъандыла. Ала артда билим бериуге, илмугъа да къыйын салгъан, юлгюлю, махтаулу да адамла болгъандыла. Алай эсе да, жарсыугъа, жашла аталарын танымагъандыла. Ол фронтдан къайтмай къалып, аланы бла къызчыгъы Жанчыкъны аналары Ахматланы Шахидат биреуню кёзюне къаратмай ёсдюргенди.

Алай бла артда къыралыбыздан тышында да кенг белгили алим боллукъ жаш кесини билимге жолун Къыргъыз ССР-ни Сын-Таш деген жеринде жетижыллыкъ школдан башлагъанды. Ызы бла уа ол Юрьевкагъа орусча окъутхан мектепге жюрюгенди. Халкъыбызгъа туугъан жерине къайтыргъа эркинлик берилгенинден сора уа, 1959 жылда, Къабарты-Малкъар къырал университетни тарых-филология факультетини орус-малкъар бёлюмюне кирген эди.

Бюгюн тил илмубузну юсюнден айтсакъ, аны тинтилиуюне, айныууна, бирси тюрк халкъланы араларында угъай, саулайда битеулю тил билимде окъуна къарачай-малкъар тилни энчи оруну болгъанын кёргюзталгъан, ачыкълаялгъан алимлерибизни биринчилеринденди Гузеланы Жамал.

Алгъадан окъуна чертсек, ол илмуланы тёрт докторун, онеки да кандидатын хазырлагъанды. Бу шартны уа биз бошдан энчилемейбиз, къайсы ишде да адам кесини профессионал ышанларын аны бла – ёз билимин бирсилеге бере, аланы да юйрете билиую бла – ачыкълайды.

Урунуу жолун а белгили алимибиз КъМКъУ-ну тауусханындан сора туугъан элини сегизжыллыкъ школунда немис тилден устазлыкъдан башлагъанды. Иги кесек заманны мында завуч болуп, орус тилден бла литературадан дерсле да бергенди. Алай эсе да, ол кесибизча окъутургъа сюе эди. Аны бла да къалмай, аны тинтирге, игилендирирге, айнытыргъа мураты болгъанды.

Бюгюнлюкде, билгенибизча, ол анга (муратына) жетген да этгенди. Ары дери уа Фрунзе шахарны къырал университетини аспирантурасында билим алгъанды. Анда илмуланы кандидаты даражагъа «Сопоставительная фонетика русского и карачаево-балкарского языков» деген темагъа диссертациясын (1972 ж.) къоруулагъанды. Ызы бла уа Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтха илму къуллукъчу болуп келеди. Кёп да бармай КъМР-ни жарыкъландырыуда, бийик школда эмда илму учреждениялада ишлегенлерини обкомуну Сыйлы грамотасы бла белгиленнгенди.

Барыбыз да билгенликден, сагъынылгъан институтну къарачай-малкъар тил секторуна иги кесек жылны башчылыкъ этип тургъанды. Илму тинтиулерин бардыра, аны бла бирге жаш тёлюбюзге да ана тилибизни университетибизде, педагогика колледжде да юйретгенди. Алай бла бу сферагъа салгъан къыйыны ючюн КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, малкъар тил бла адабият кафедраны доценти, ызы бла профессору да болады.

Илмуну айнытыугъа, билим бериу сферагъа да къыйынын сала, доктор диссертациясын а 1987 жылда «Теоретические основы составления толковых словарей тюркских языков» деген темагъа жазып, аны Москвада СССР-ни Илмула академиясыны Тил билим институтунда къоруулагъанды. Кърымшамхалланы Ислам-Бий атлы майдал бла «Илму» номинацияда саугъаланнганы уа (2015 ж.) барыбызны да къууандыргъан эди.

Устазыбыз, Жамал Магометович кибик алимни болдургъан жетишимлерин, басмалагъан китапларын барысын да санап чыгъар онгубуз жокъду. Алай эсе да, ол тюркологияда биринчи болуп, фонологияны бла сёз къурауну семантика (магъана) тюрлюсюн тинтгенди. Бу тема, белгилесек, орус тил билимде окъуна алыкъа толусунлай, шарт ачыкъланмагъанды дерге боллукъбуз.

Андан сора да, сёзлюклени жарашдырыуну теориясыны мурдору бла кюрешгенди. Эки китабы – «Семантический способ словообразования в тюркских языках» эм «Актуальные проблемы фонологии карачаево-балкарского языка» - ючюн Россейни Къырал илму фондундан грантлагъа тийишли болгъанды.

Ол 56 къыйматлы уллу да китапланы, санап-саны болмагъан илму статьяланы, тюрлю-тюрлю сёзлюклерибизни (сёз ючюн, «Къарачай-малкъар тилни омонимлерини сёзлюгю», 2013 ж.), дерсликлерибизни («Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. Морфемика, морфология, сёз къурау», окъуу юйлени студентлерине, 2007 ж.), дагъыда бирсилени авторуду.

Аны статьясы болмай, «Советская тюркология» журналны бир номери да чыкъмагъанды. Ол кесибизде, бирси регионлада да диссертация советлени келечиси болуп тургъанды.

«Современный карачаево-балкарский язык» деген академиялы экитомлукъ илму иш алгъаракълада басмаланып, бизни барыбызны да къууандыргъанды. Эсгерте кетейик, аны биринчи китабы 2016 жылда чыкъгъанды. Аны илму редактору да Гузе улу болгъанды. Ангылатма сёзлюгюбюзге салгъан къыйыны да уллуду. Аны «Проблематика словника тюркских словарей» деген эмда аны кибик бирси ишлери саулай да тюрк тил билим бла кюрешген алимлеге себеплик этгенлей келедиле.

Андан сора да, ол тилибизни мектепледе берилиуюне къайгъыргъанлай турады. Ол «Школда малкъар тилни окъутууну проблемалары» деген тёрт кесекден къуралгъан китабында орфографияны, тилни кесеклерини, синтаксисни, сёзню эмда айтымны тинтилиуюн тынгылы ангылатады. Бир бёлюмню башланнган класслада бла таматаракълада бирча берирге жарамагъанына тюшюндюреди.

Устазлыкъ этген жылларын санамай, илму бла кюрешген кезиуюн айтсакъ, 50 жыл чакълы ол тилибизни айнытыугъа къыйын салып келеди. Бюгюнлюкде да, къудуретге шукур, сагъынылгъан институтда иш юсюндеди. Аны саулай да тюркологиягъа къошхан юлюшю уллуду, ёлчемсизди. Белгилегенибизча, тюрк тил билимде сёзню семантика (магъана) мадар бла къуралыуун биринчи болуп тинтгенди. Илмуда кёпле базынмагъан ызла бла кюреше, жетишимли болгъанды.

Дагъыда фонология ахырысы бла да тинтилмеген бёлюмдю. Алимлени асламысы аны фонетикадан айырмайды. Аны себепли фонологияны фонетикадан башхалыгъын ачыкълап, сёзде тауушла аны магъанасын къалай тюрлендиргенлерин (аланы тюрлюлерин да) тинтгенди.

Морфология, морфемика, сёз къурау бёлюмлени алып айтсакъ да, ала да саулай тюрк билимде окъуна къарыусуз тинтилгендиле. Алай бла уа алимибизни бу жаны бла башлагъан, тамамлагъан ишлери да (сёз ючюн, «Бусагъатдагъы къарачай-малкъар тил. Морфемика, морфология, сёз къурау» деген дерслик) кёплеге себеплик этгендиле.

Жамал Магометовични адамлыкъ ышанлары да айырмалы болгъанларын айтханбыз. Аны юсюнден сагъына, филология илмуланы доктору Мусукланы Борис аны 1985 жылда  Москвада Тил билим институтда совет тюркологланы жыйылыуларында сёлешгенин, аны бирсилени арасында хурметин да белгилегенди. Аны кесин да илму бла кюреширге кёллендиргенлей, итиндиргенлей тургъанын да.

Преподавателибизни тилибизни айныууна салгъан къыйынын белгилей, аны жаланда илму ишине эс буруп, къуруда аны бла кюрешип турмагъанын бютюнда чертирге  тийишлиди. Нек дегенде дерслик, окъуу китап, пособие жарашдырыугъа къайгъыргъан алимле алай кёп тюйюлдюле. Гузе улу жарашдыргъанлада уа тюрк тил билимде окъуна биринчилеге саналгъанлары бардыла.

Кеси уа хар заманда да юйде окъуна заманын бошуна ашырыргъа сюймеучюсюн айтыучуду. Анда сора да, ол жаш адамланы юйретиуню, аладан билимин къызгъанмауну жашауну жоругъуна санайды. Аны алайлыгъын а, билгенибизча, тамамлагъан иши бла ачыкълап келеди.

Огъарыда биз аны аслам китабыны юсюнден да сагъындыкъ. Алай а аланы жарашдырыу бош жумуш тюйюлдю. Сёзлюк, бирси пособияла да тийишли даражада болурча, аны хазырлагъанны ол жаны бла билими да анга кёре болургъа керекди.

Ол ариу юйюр да ёсдюргенди. Жашы Арсен, юйдегиси Таслимат да замансыз дунияларын алышып, аны мудах этген эселе да, жюреги огъурсузланмагъанды. Биз таныгъан таза ниетли, ачыкъ кёллю, хурметге тийишли адамлай къалгъанды. Къатында сабийлери Расул бла Люаза, туудукълары да болгъанына къууана, алагъа тилекле, шукур да эте жашайды.