«МЕНИ 100-ЖЫЛЛЫГЪЫМ КЕЛИР МЕНСИЗЛЕЙ…»

Шуёхларымча, бири – жарыкъ, бири – мудах, бири – жангы, бири – онгнган болуп, къарайдыла къабыргъадан китапларымы къыйырлары. Бир-бирлери атамдан къалгъандыла да, аны къол жылыуун сакълайдыла. Ма бу – «Жашауум» деген аты бла, кюл бетли, терек суратлы, Байрамукъланы Халиматныды. Аны Тёппеланы Алим келтирген эди Къарачайдан. Атам, уллу билими болмагъан, мал бла, жер бла кюрешген адам, кёп окъуй эди. Кеси сюйген китапланы уа энчи тутханды. 

Бара тургъан жыл Къарачайда белгили жазыучу Байрамукъланы Халиматха аталгъанды. Аны ёхтемлиги – жазыучу къызы 1917 жылда 15 августда Хурзук элинде туугъанды. Уллу къазанда къайнагъан эт чий болмаз дегенлей, эсли Халимат он сабийни кичиси болуп ёсгенди. Аны атасы Башчы, агъач уста, эртте кетип, юйюрю ёксюзлюк сынагъанды.

Элде жетижыллыкъ школну бошагъанлай, къарачайлы къыз онбешжыллыгъында Микоян (бусагъатда Карачаевск) шахарда медицина техникумгъа кирип окъуйду. Тамам ол кезиуде аны биринчи назмулары «Къызыл Къарачай» газетде басмаланып, поэзия дуниясында аты белгилене тебирейди. Урунуу жолун Кичибалыкъда, Къызыл Къарачай, Къызыл Октябрь элледе фельдшер болуп башлайды. Жазыу ишин а къоймайды. 1938 жылда Халимат Микоян шахарда педагогика институтда окъуй, газетге ишлерге киреди. 1939 жылда уа аны Жазыучуланы союзуна консультант этип аладыла. Къалам къарындашлары Байкъулланы Дауут, Аппаланы Хасан, Ёртенланы Азрет, Къаракотланы Исса, Хубийланы Осман, Борлакъланы Тохтар бла бирге таулу къыз къарачай адабиятны тохташыууна, ёсюу жолуна уллу къошумчулукъ этеди: Александр Пушкинни, Михаил Лермонтовну, Коста Хетагуровну, Владимир Маяковскийни эм башха белгили поэтлени юслеринден айтады, аланы назмуларын ана тилибизге кёчюреди, назмула жазады. Совет Союзну жазыучу къауумуна уа 1939 жылда киреди.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, Халимат, фельдшер болуп урушха кетеди. Анда жаралы солдатлагъа багъа, къыйын кюнледе жигитликге чакъырыу назмула, хапарла, очеркле жазады. 

Кюндюз къара терибизни тёкдюре,

Кече да къобара жукъу арасында,

Сыртыбызда – карабин, жаныбызда – бинтле,

Юйретедиле бизни солдатлыкъгъа… – дейди ол июль айда эвакуация госпитальда.

Халиматха ол заманда жаланда 24 жыл бола эди. Ол къоркъа эди, болалырмамы деп къазауатда. Артда уа эсгерликди:

Сууукъ къыш. Къазауат. Жаралыла...

Палатада чыракъ ауангы жанад.

Ёлюм бла жашауну аралары,

Бир-бирине жууукъ къысылыб барад…

Билмейме, къалай бола эдик сау,

Хар ёлген бла биз да ёлюб барып... – деп.

Билмей эдим, къанны къалайлыгъын да,

Жокълугъун да аны чегерге базман.

Женгип барады ауурдан халатым да

 Барыны бирге къошулгъан къанындан…

Ол жылланы ауурлукълары бир заманда да кетмегенди аны оюмундан.  Адам эсинде уа аны дуниясын тюрлендирген, кетмезлик, унутулмазлыкъ зат къалады жаланда. Уллу Ата журт уруш озуп, отуз тёрт жылдан жазады ол:

...Чыкъ тиймеген кийимни бюгюн кийсем,

Эсге тюшеди халатым – къан къызартхан.

...Бошалмайды Ата журт ючюн берилсе,

Къуп-къуру алты литр эсе да, къан, – деп.

Ол уллу сынауну ызындан экинчиси – сюргюн жетип, Байрамукъланы Халимат Къазахстанда устаз болуп тургъанды. Ата журтубузгъа къайтхан жыллада кёчгюнчюлюкге тюшген акъ, къара сёзчюлени да азатлыкъ къалай къууандыргъаны адабиятыбызны ёсюуюнде кёрюнюп турады.  Ол жыллада къарачайлы къызны чыгъармалары къырал газетледе журналлада аслам чыгъа башлайдыла: «Правда», «Известия», «Литературная Россия», «Литература газетде», «Звезда», «Дружба народов», «Новый мир», «Октябрь», «Огонек», «Дон», «Советская женщина», «Женщины мира» журналлада.  Бир бири ызындан поэзия, проза китаплары да басмаланадыла: «Сюйген тауларым», «Къарчаны юйдегиси», «Залихат»,  «Жылла бла таула», «Чолпан», «Мёлек», «Огъур», «Гюрбежи», «Онтёрт жыл», дагъыда башха романла, повестле, хапарла, эсселе, пьесала да. Орус тилде да аслам китабы чыгъады: «Люблю я жизнь», «Весенний полдень», «Исповедь», «Стихи», «Весенний полдень»,  «Рассказ женщины», «Песня моя», «Утренняя звезда», «Мать отцов», «Восьмой день недели», «Суд аула», «День за днем», «Одержимость»…

1964 жылда Халимат Горький атлы адабият институтну ызы бла Адабият курсланы да бошайды. Андан арысында китап басмада баш редактор болуп, ызы бла талай жылны ичинде Жазыучуларыны союзуну область бёлюмюне таматалыкъ этип тургъанды. Аны назмулары, хапарлары орус, ингилиз, испан, француз, тюрк, украин, белорус эм башха тиллеге кёчюрюлгендиле.

Халимат, драматургия жанрда да сынагъанды кесин, бир къауум пьесаны авторуду.  Къарачай театрны сахнасында «Тукъумсуз келин» деген музыкалы комедиясы салыннганды. Ол сахнада 300-ден аслам кере ойналгъаны спектакльни сыйын кёргюзтеди. «Последний изгнанник» деген, Шимал Осетияны музыкалы театры салгъан операны музыкасын Салим Крымский жазгъанды, либреттосун а – Байрамукъланы Халимат.  Ол Жазыучуланы союзуну область бёлюмюне таматалыкъ этип тургъан жылларында, андан арысында да жаш жазыучулагъа, аланы жазгъанларына эс бёлгенлей тургъанды. Аланы бир къауумун Москвагъа Адабият курслагъа, Горький атлы адабият институтха жиберип окъутханды. Ол тилеп, анда кёчюрмечиле бёлюмю да ачылгъан эди.

Байрамукъланы Халиматны акъ, къара сёзю да журтуну тарыхын суратлаугъа къуллукъ этгендиле. Назмуларында лирика жигит туугъан жерини сыйын бийик этгенлей барады,  сюеди. Ол сюймекликни юсю бла битеу дуниягъа жюрегин ачып, узакъны, жууукъну да ахлусу болуп къалады.

Мен ашыгъып, тансыкъ болуп тауларыма,

Къууанч эте, башдан аякъ ауларыма,

Бауур берип, гара суудан тогъурума,

Тынгыларгъа тау булбулну жырлаууна,

…Накъут кибик, чыкъ тамчыны тёнгереуюн,

Къарт къаяны, гюрбе кибик, гюрюлдеуюн

Эшитирге келдим, – дейди ол, ара шахардан къайта.

Акъ сёзю – жумушакъ, жууаш, керти, къарачай-малкъар поэзияны тёрели атламларын жангыртхан оюмла, жырла.  Къара сёзюн алсанг – ол да, жыр кибик, къанатлы, бийик, сабийлигинги, жалан аякъларынгы ачытмагъан жерни жылыуу, тау бетле, жыр айта баргъан черекле, сора… нарат агъачны саулукълу, духбарий ийиси. «… Сюелип тургъан адам къолунда сюрмеси бла бирча къымылдайды; сюрмени тюбюнден акъ бурма жонгурчхала жерге тюшюп, тюшгенден сора да тёнгереп биразны барадыла…Мен да аланы ичинде сюелеме. Бу бурма жонгурчхала да, ала тёкген нарат ийис да жюрегими дыгъыл этгенча, бир тукъум бир онгсунама…», – дейди автор. 

Сабийле наныкъ жыяргъа барадыла. Биз бюгюн аны сатып алабыз. Алай иш андамыды? Халиматны окъуйма да, ангылайма – ата журту бла алай танышады адам – чалгъычы атасы биргесине этип, гитче чалгъычыкъ тутдуруп, ызындан сюесе дуругъа, анасы дырын жыяргъа элтсе, нёгерлери бла агъач кертмеле жыяргъа барса, къошдан келе не ары бара, тау суучукъну жагъасында тохтап, аппасы бла бирге, ийилип, андан суу ичсе, сора жамычыда къартны жанына жатып, кёкде булутланы бир затлагъа ушата, чууакълыкъгъа къарап турса…

Къарачай эм россей адабиятха этген уллу къошумчулугъу ючюн къырал Байрамукъланы Халиматны бир къауум саугъагъа тийишли кёргенди. Аладан «Сыйлылыкъны белгиси», «Халкъла шуёхлугъуну» орденлерин энчи айтыргъа боллукъду. Алагъа «Махтаулу урунууу ючюн» деген майдал да къошулгъанды. 2000 жылда уа Къарачай-Черкес республиканы къырал миллет библиотекасына поэтни, публицистни, Уллу Ата журт урушну солдатыны аты аталгъанды.

Къарачайны уллу жазыучусу Байрамукъланы Халимат дуниясын 1996 жылда 8-чи ноябрьде алышханды. 1981 жылда ол былай жаза эди:

Жашайма, кюнлени жутланып тогъуй,

Суусабымы къандыралмай, элим, сорсанг,

Ёзге, къалай сюе эдим, назмуму окъуй:

«Халиматны назмусу!» – деп махтансанг.

Ол алай болгъанына не сёз!