КъЫСХА ЖАШАУ ЖОЛУНДА АДАБИЯТХА, КУЛЬТУРАГЪА ДА КЕРТИ КЪУЛЛУКЪ ЭТГЕНДИ

Бу кюнледе къабарты адабиятны мурдорун салгъан назмучу, жазыучу, КЪМАССР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу Али Асхадович Шогенцуков туугъанлы жюз бла жыйырма бир жыл болады.

 Билим алыуну жолунда

Ол 1900 жылда Орус Бахсанда кёп сабийли юйюрде туугъанды, анда ёсгенди. Элни, Темирхан-Шураныда медиреселеринде, башланнган школда белгили жарыкъландырыучу Нури Цаговну къолунда къара таныгъанды. Ызы бла устазла хазырлагъан курслагъа кирип, анда жыл окъуп, Кърымгъа Бахчисарайгъа кетгенди. Ары И. М. Гаспринский атлы педагогика училищеге иги окъугъан сохталаны ийгендиле. Алай а Октябрь революция дунияны тюрлендирип, анда окъур онг болмагъанда, аны Тюркге атландыргъандыла.

Ол анда Константинопольну устазла хазырлагъан училищесинде окъугъанды. Биринчи назмусун, «Ана» деген аты бла ол анда къурагъанды. Баям, аны жаш адамны анасына, туугъан жерине тансыкълыгъы жаздыргъанды.

Эки жылдан къайтханды ол юйюне. Ызы бла онюч жылны ичинде жарыкъландырыу ишле бла кюрешгенди. Къабарты тилден устаз, школну директору, районда, областьда да билим бериу бёлюмледе инспектор болуп ишлегенди.

 Къалам жарыкълыкъгъа чакъыргъанда

Ол жыллада аны жазгъанлары «Къарахалк» газетде басмаланнгандыла. Аны «Алгъын эм быйыл», «Тилибизни жангыртыргъа къыйын тюйюлдю», «Ким чырмау болады билим алыргъа?», «Жаны бла халкъгъа ким жууукъду?», «Бу болум билимсизликденди», «Тилибизни юсюнден», «Ана тилибизни тинтебиз», «Иван бла къабарты тил» дегенча статьялары халкъыны къарангылыкъ онглагъан болумун ачыкъ этип, аны къара таныргъа чакъыргъандыла.

Назмучулугъун алгъанда уа, Али Шогенцуков да, ол заманны башха жазыучуларыча, жангы жашауну, партияны жолун бла ниетин махтагъанды. Къалам къарындашларыча, А.Пушкинни, М.Лермонтовну, М.Горькийни, Т.Шевченкону, К. Хетагуровну ана тилине кёчюргенди эм аладан чыгъармачылыкъ тилни маданиятына юйреннгенди. Орам тил бла адабият тил бирча болмагъанларын ол биринчиледен бири болуп ангылагъанды. Ол, жамауатны ниети тюрленнгенин эсге ала, халкъ чыгъармачылыкъны теренлигин, туура бетин да сакълай, жангы назмула, поэмала жазгъанды.

Шаркъ поэзияны, арап, орус, тюрк тиллени билгени да болушханды поэтге. Биринчи китабы, «Стихле бла поэмала», 1938 жылда чыкъгъанды. Ызы бла окъуу китаплагъа кирген, ол санда малкъар тилде да, «Унну пуду» деген хапары, «Жаш жигит» атлы поэмасы, орус тилде «Мадина» деген назму эм поэма китабы, сора «Жаш жигит» поэмасы да энчи китапла болуп чыкъгъандыла. Биринчи китабы уа къайтарылып басмаланнганды.

 Жазыучула союзунда

1934 жылда ол Жазыучула союзуна киргенди. Анда ишлеп да башлагъанды. Жаш жазыучуланы табып, аланы юйретиу бла кюрешгенди. Аны бла бирге Къабарты-Малкъарны миллет культурасыны институтунда да уруннганды. Ол жыллада окъуна халкъ чыгъармачылыкъны жыяргъа экпедицияла къурап, ала жыйышдыргъан материалланы тап халгъа келтириуге уллу эс бургъанды. Дагъыда Али Асхадович Къабарты хорда адабият консультант болгъанды.

1935 жылда аны Къабарты жазыучула бёлюмюню таматасы этгендиле.

Ол жыллада поэт «Мадина» деген поэмасын, бир къауум назмусун да жазгъанды. Поэма, ол байды деп, сюймегенине берилген къызны жарсыуларына аталады. Анда фольклор шартла сакъланадыла. Алийни «Къызбурун» деген поэмасы уа тарых чыгъармаладан бириди.

Шогенцуковну «Камбот бла Ляца» деген чыгъармасын адабиятчыла назму бла жазылгъан романнга санайдыла. Къабарты адабиятда быллай лирика чыгъарма болуп, ол биринчиди. Баш жигитге автор анасыны атын атагъанды. Анда ол азап дунияда тиширыуну къыйын къадарыны юсюнден жазады. Роман къабарты адабиятда кесини сыйлы жерин тапханды.

«Къыш кече» деген поэмасында Али Асхадович баш иеси Граждан урушда жоюлгъан тиширыуну юсюнден жазады. Сабийи ауруп, анга онг этеме деп, ол чач эшмелерин кесип, аланы базаргъа элтип сатады. Юйюне къайтханда уа, жашы ауушуп тургъанын кёреди…

«Темботну озгъан кюнлери» деген поэмада инсан урушда жигитликни юсюнден айтылады.

Дагъыда Али Шогенцуков Уллу Ата журт урушха, Граждан урушха, тиширыуланы къыйын къадарларына атап жазгъанды чыгъармаларын. Алада кеси заманыны жарсыуларын, къууанчларын да айтханды.

 Жырла бла операла

Али Шогенцуков халкъыны музыка культурасына эслерча юлюш къошханды. Къабарты хорда консультант болуп ишлегени бла байламлы, музыкадан, театр искусстводан да аны билими болгъанды. Хорну баш дирижёру А. К.Покровский бла А. М. Авраамов аны болушлугъу бла къабарты жырланы хор жырларча халгъа келтирип, аланы ноталарын жазгъандыла.

Ол Щорсну, Чапаевни жырларын, «По долинам и по взгорьям» дегенни, «Суликону», М. Мусоргскийни «Хованщина», А. Рубинштейнни «Демон» операларын къабарты тилге кёчюргенди. Аны сёзлерине «Хамид», «Накулен», «Лина-трактористка» деген эм башха жырла жазылгъандыла.

«Камбот бла Ляца» романнга кёре Владимир Молов, «Мадина» поэмагъа кёре уа Мухадин Балов бла Хасан Карданов операла жазгъандыла.

 Къазауат жыллада

Отузунчу жылла сау къыралгъа, бизнича халкълагъа да бош болмагъандыла. Ала игилени жойгъан кезиуча киргендиле тарыхха. Ачыкъ айтыулары ючюн Али Шогенцуковну ызындан тюшгенле болгъандыла ол заманда. Алай къабарты халкъны биринчи поэтин жояргъа уа базынмагъандыла.

Октябрь революцияны хорламына къууанып, ол аны халкъын жангы жарыкъ жолгъа чыгъарлыгъына ийнаннганды поэт. Алай болмай, ол игилени жоюп башлагъанда уа, жарсыгъанды, кюйгенди. Алай болгъанын жашыралмай, къара чёпге да тюшгенди.

Ол Жазыучула союзуну таматасы болгъаны ючюн окъуна урушдан эркин этилирге керек эди, алай а къоншуда жашагъан военком бла сёз болгъанында, аны не сакълагъанын алдан ангылап, кеси тебирегенди фронтха. Анда уа анга кёп сермеширге тюшмегенди – ол жыл окъуна жесирликге тюшюп, ноябрь айда Белоруссияда Бобруйскда концлагерьде ауушханды.

Ол жесирликге тюшгени бла байламлы юйюрюне кёп азап сынатхандыла. Ол заманда жашау нёгери сабийлерини атларын тюрлендирип, алай бла къутулгъанды сюргюнден.

 Хурмет этиу

Бирден алгъанда аны – къабарты адабиятны мурдорун салгъан поэтни, жазыучуну башда сагъынылгъан романы, сегиз поэмасы, онбир назмусу, жыйырма публицистика статьясы жетгендиле бизге. Ол жыллада басмаларгъа жарамагъан кёп заты уа тас болгъанды. Алай а ол къоюп кетген чыгъармалагъа окъуучуланы сейирлери бюгюн да ёчюлмейди. Ол жазгъан затла, аны юсюнден китапла да чыгъадыла.

Нальчикде ол жашагъан юйде аны жашау эм чыгъармачылыкъ жолуна аталып музей ачылгъанды. Кёп жылланы ичинде аны атын ара мюлк жюрютюп тургъанды. Къабарты театр, шахарыбызны бек ариу орамларындан бири да жюрютедиле поэтни атын. Жыл сайын республиканы школларында аны чыгъармачылыгъына аталгъан эришиу окъуула барадыла, эсгериу ингирле къураладыла. Аны аты бла ачылгъан фонд жаш жазыучулагъа болушады.

Ол жер юлюшюн тапхан Бобруйск бла Нальчик къарындаш шахарла болгъандыла. Ары къабарты-малкъар жазыучуланы къаууму бир ненча кере баргъанды. Анда Али Шогенцуковну аты китапханагъа аталгъанды.