Адам улугъа бек къоркъуулу тогъуз палах

Америкалы миллиардерле, басма органла билдиргенлерине кёре, къыямадан кеслерин сакълар ючюн, Жангы Зеландияда жер тюбюню теренинде бункерле хазырлайдыла. Байланы алай  гузабагъа къалдыргъан сылтаула да бардыла. Анга «Глобальные вызовы» деген халкъла аралы фондну экспертлери  шёндюгю дуния къаллай  палахлагъа тюберге боллугъуну юсюнден хазырлагъан докладлары шагъатлыкъ этедиле.

Алайды да, Жер жюзюнде жашагъанлагъа бек уллу къоркъууланы сылтаулары неди?

1.Ядерный уруш

Атом  къыяма докладда биринчи тизгиндеди. Алгъын битеудуния къоркъууланы тизмесинде ол андан иги да энишгеде эди. Трампны Бирлешген Штатла орта эмда андан аз узакълыкъгъа учхан ракеталаны къурутууну юсюнден 1987 жылда къол салыннган келишимден чыгъаргъа сюедиле дегени элгендирген болур адамланы. Атом урушну къоркъууу бусагъатда  10 жыл мындан алгъадан эсе уллуду. Генераллада аны башлауну тюрлю-тюрлю амаллары бардыла, ол санда, билмегенча этип, атом бомбаны бошлап къоюу. Ол а бек уллу палахха келтирликди: миллионла бла адамла жоюллукъдула. Шахарла оюллукъдула, радиоактив уу жайыллыкъды…

Алай дагъыда бир къоркъуу барды – ядерный къыш, тюзюн айтханда, дунияны буз алгъан кезиу. Букъу, отдан чыкъгъан  къалын тютюн  Кюнню жабарыкъдыла. Жер жюзюнде температура 4-5 жылны ичинде 8 градусха тюшерикди. Ол а эл мюлкге бек хаталы боллукъду.  Сау къалгъанланы иги кесеги ачдан къырыллыкъды.

2.Биологиялы эм химиялы сауут

Ол ядерный сауутдан учузду, къыйын ангылашыннган техниканы, аз тюбеген материалланы да излемейди. Синтетикалы биология бла генная инженерия жаны бла арт жыллада болдурулгъан жетишимле артыкъда тынгысыз этдиредиле. Ала специалистлеге билгенлерин да унутдурадыла. «Ол  гитче затчыкъла лабораториядан ычхынсала (биреу жангылып неда билип жиберип къойса), жукъгъан ауруу бир да болмагъанча кенг жайыллыкъды.  Аскерге эмда  мамыр жашаугъа керекли  жукъгъан аурууланы жайыу жаны бла амалланы тинтген лабораторияланы да асыры кёп болгъанлары, илмугъа деп бирден бирге берилген  шартланы ачыкълыкълары да бек къоркъуулудула.

Лабораторияланы юслеринден айтханда, Пентагон аланы Россейни чеклерине аз салмагъанды – Арменияда, Азербайджанда, Грузияда, Украинада эмда алгъыннгы совет республикаланы талайында.

Химия уула бла бардырылгъан  сынаула да ма алай къоркъуулудула.

3.Хауаны тюрленнгени

2015 жылда  Парижде Хауа бла байламлы келишимге 200 чакълы бир къырал къол салгъанды (Трамп а былтыр АБШ андан чыгъарыгъын билдиргенди). Ол заманда температураны орталыкъ ёлчемини кётюрюле баргъанын тыяргъа деп, алай оноу этилгенди. Болсада докладны авторлары уа Жер жюзюнде  хауаны жылылыгъы юч градусха кётюрюлюрге боллукъду деп эсгертедиле. Аланы  тергеулери тюз болуп чыкъсала, Нью-Йорк, Жангы Орлеан, Майами, Мумбаи,Шанхай, тенгиз боюнундагъы башха уллу шахарла да суу тюбюне батарыкъдыла (россейли шахарла ол бушуулу тизмеде жокъдула). Миллиарддан артыкъ адам  юйлерин къоюп къачарыкъдыла. Суу басхан кезиуле, тайфунла, штормла кёп боллукъдула.

4.Табийгъатны къутургъаны

1950-чи жылланы ортасында  битеу дунияда да жашауну жалчытхан кёп затла терк тюрленирикдиле. Тёгерекдеги къудуретни кирлендириу, жаныуарла тургъан тийрелени бузулгъанлары, аланы битеу дуниягъа жайылгъанлары, тын жерлени азайгъанлары, ичер сууну къытлыгъы адамланы къыйынлыкъгъа къалдырлыкъдыла. Кёп да бармай «суу уруш» башланырыкъды деп бошдан айтылмайды. Экология тюзелмезча халгъа жетерге боллукъду. Чад,Нигерия, Нигер эм Камерун къыралланы тийрелеринде болгъан Чад кёл анга шагъатды. 60-чы жыллада окъуна ол дунияда уллулугъу бла алтынчыгъа саналгъанды. Жарым ёмюр да озгъунчу  ол 90 процентге гитчергенди!  Аяусузлукъ, къургъакълыкъ, хауаны тюрленнгени да аны ол халгъа жетдиргендиле. Чадны тёгерегинде тийреледе жашап тургъан 40 миллион африкалыны жашауу да осалгъа кетгенди.

5.Жукъгъан ауруула

Жыйырма биринчи ёмюрде бизни ёпге ауруула, малланы къутургъанлары, тонгуз эмда къанатлы грипп, Эбола бла да къоркъутуп тургъандыла. Хар жолдан да  ол палахладан къутулгъанбыз. Алай тынчайыргъа уа эрттеди. Жангы, адам улу алгъын сынамагъан ауруу чыгъаргъа боллукъду. Ол къыраллагъа бла континентлеге терк жайыллыкъды. Анга уа  къыралланы экономикаларын, адет-тёрелерин, культураларын бир этерге итиниу, эллени азайтып, шахарланы кёбейтиу, бактерияланы дарманлагъа чыдамлы болуулары да себеплик этерикдиле. Бюгюнлюкде аллай бактерияла жыл сайын битеу дунияда да 700 минг адамны жоядыла. Ёмюрню ортасына уа, толу болмагъан тергеулеге кёре, аллайла 10 миллионнга жетерикдиле!

6.Жерни астероид бла къагъышыуу

 Илму тинтиулеге кёре аламдан жерге орта эсеп бла хар 120 минг жылда бир деменгили таш тюшюп, уллу хата салады. Аллай «къонакъдан» чыкъгъан букъу, сыныкъла да, ёрге кётюрюлюп, Кюнню бир ненча айгъа жабып къояргъа боллукъдула. Андан а тирлик, саулай экосистема жокъ болуп къалыргъа къоркъуу барды. Аны къой, миллионла бла адамла ёлюрге боллукъдула. Астероидле жерге тюше тургъандыла. Эштада, динозаврланы, аладан бири гунч этгенди.

7.Вулканла

Вулкан къачан уянырыгъын  билген къыйынды. Алимле тергегеннге кёре, къайнай,жана тургъан таш-топуракъны бек аздан 400 кубометри тёгюлюп, кенгнге жайылып башлагъан кезиуле орта эсеп бла 17 минг жылгъа бир кере боладыла. Ахыр кере Жангы Зеландияда 26 500 жыл чакълы бир мындан алгъа болгъанды. Алайды да, заман бек аз къалгъанды. Аллай палах жетсе, адамла жоюллукъдула, кюл кёкню басып, температура тюшерикди, Жер жюзюне сууукълукъ келликди. АБШ-дагъы Йеллоустон аны сынар деген къоркъуу барды.

8.Кюн бла байламлы геоинженерия

Хауаны жылы бола баргъанын тохтатыр ючюн алимлени бир къаууму кюн таякълача жылтырарыкъ эмда аламгъа жылыуну къайтарлыкъ аэрозольланы эмда аллай башха затланы  бюркдюрюрге керекди дейдиле. Ала оюм этгенден, Жер жюзюнде температура  бир кесек тюшерикди. Анга уа битеу 10 миллиард доллар керекди!

Ол амал алыкъа компьютерде сыналгъанды. Алай Гарвардны алимлери биринчи сынауланы бардырыргъа деп турадыла. Докладны авторлары кюн бла байламлы геоинженерия, социал, экономика, адеп-къылыкъ, оноу этиу жаны бла да къыйын проблемалагъа келтирирге боллукъду деп, алай къарайдыла. Ол жангы амалды да! Ким биледи андан не зат чыгъарыгъын? Аэрозольла жер-жерледе, саулай дунияда да хауаны, битеу экосистеманы да бузаргъа боллукъдула.

9.Роботла

Голливудда машиналаны уруш ачханлары бла къоркъутургъа бек сюедиле. Экспертлени кёбюсю уа темир затлагъа акъыл салгъанны жаланда хайырлыгъа санайдыла. Алай а  аман адамла жокъмудула, ала  аланы ёлтюрюрге деп юйретселе уа? Ол  уллу палахгъа келтирмезми?

Болум аллай бир осал тюйюлдю!

Алексей Кокорин, Табийгъатны битеудуния фондуну «Климат и энергетика» программасыны директору:

-Башында айтылып келген къоркъуула белгилидиле. Алай аллай бир уллу тюйюлдюле. Сёз ючюн, Жер жюзюнде температураны 3 градусха кётюрюлгенин алып къарайыкъ. Биринчи соруу: не замандан санап башларгъа керекди? Бюгюнден тергесек, бу ёмюрню ахырына хауаны жылылыгъына не хазна къошулсун. Жыйырманчы ёмюрню ортасындан тебиресек, алай болургъа да болур. Алай ол заманда да хауа саулай планетада угъай, аны бир-бир кесеклеринде тюрленирикди. Алайды да, адам улугъа «къошакъ аэродром» керек боллукъ тюйюлдю.

Суу басып, тенгиз боюнлада жашагъан миллиарддан аслам адамгъа башха жерлеге къачаргъа тюшерикди, деп жазадыла. Асыры бек семиртедиле! Магъаналы илму ишледе жаланда жарым миллиардха хата жетериги айтылады. Кеси да къургъакълыкъдан! Суу басыу къыйынлыгъ а 150 миллионнга жетерикди. Ол да ёмюрню ахырында болургъа боллукъду, Жер жюзюнде битеу да  9-10 миллиард адам жашагъан кезиуде. Къыйынлыкъгъа тюшгенлеге болушургъа дунияны жамауатыны къолундан келир деп, алай сунама.

Суугъа батып кетген шахарланы тизмеси да анстан жарашдырылгъанды. 21-чи ёмюрню ахырына Дуния океан бир метрге кётюрюллюкдю деген оюм барды. Орта эсеп бла. Тропикледе уа -1,5 метрге, Шош океанда  бир-бир айрыкамланы суу жутарыкъды, анга тюшюнюп къалыргъа керекди. Балтикада – 50 сантиметрге. Алайды да, Петербург къоркъурча тюйюлдю, аны дамбасы сакъларыкъды.

Нью-Йоркну, Лондонну юслеринден айтханда, футурологла къоркъутургъа сюйгенча, аланы 22-чи неда 23-чю ёмюрледе окъуна суу басарыкъды. Гренландияны,Антарктиданы бузлары эрип, Дуния океан 3-5 метрге кётюрюлсе. Алай ол бир кюннге болуп къаллыкъ иш тюйюлдю. Адамлагъа къоркъуусуз жерлеге кёчерге онг берилликди.

Вулканланы юслеринден да былайды деп айтырча тюйюлдю. Ол лаваны  къаллай бир жайылгъанына, кюлню кётюрюлгенине кёре боллукъду. Аны уа ким тергеяллыкъды? Гарвардны алимлерине да кюн бла байламлы геоинженер сынаула бардырыргъа ким къоярыкъды? Алам бир регионнукъу тюйюлдю да!

Бюгюнлюкде экология игилене барады, энергетика «жашилленеди». Адам улуну иши бла байламлы исси газла да аллай бир кёп чыкъмайдыла. Он жыл мындан алгъа да халкъ гузабагъа къалып эди. Болсада хал биз 2000-чи жылланы башында суннгандан эсе игиди.

Бизни корр.
Поделиться: