Сабий саддан башланады хар зат да…

Сабий садлагъа жюрюмей ёсген тёлюле озгъан ёмюрледе къалгъандыла. Бусагъатда ата–анала, кеслерине базынып, балаларын юйлеринде ёсдюрюрге сюймейдиле. Аппалары – ынналары бла ёсгенле да бек аздыла. Жарсыугъа, бизни республикада  сабий садлада хар балачыкъгъа жер табыла эсе да, группалада сабий кёпден,  эркин ойнаргъа онг болмай къалады. Биз бу проблеманы юсюнден Нальчик-20 орналгъан сабий садны юйретиучюсю Малкъондуланы Фатима бла ушакъ этгенбиз.

- Фатима, хар адам да кесини энчи жери болурун излейди. Аманлыкъ ишле этген, законнга къажау сюелген тутмакъланы жашауларын окъуна колониялада  бир мардалагъа кёре къурайдыла. Сабий садланы юсюнден айтханда, бармыды бир документ?  Бир отоуда отуз-отуз беш неда къыркъ балачыкъны кёрсенг, бек биринчи башынга: «Бу иш тюзмюдю, врачла анга къалай къарайдыла?» - деген соруу келеди.

- Сёзсюз, сабийле тургъан битеу учрежденияланы ишлери да  къырал мардалагъа бойсунадыла. «Школгъа дери организацияланы тап къурау, аланы кечиндириу эм алада ишни низамын жарашдырыу жаны бла санитар-эпидемиология излемле»  («Санитарно-эпидемиологические требования к устройству, содержанию и организации режима работы в дошкольных организациях») деген документде  сабий садлада жашау къалай къуралыргъа керек болгъаныны юсюнден айтылады. Хау, бир- бирде мардала бузуладыла, группа толуп тургъанлай, сабийни келтирселе, къайда да, шахарда, элде болсун, анга да жер  табылады.

- Мардалагъа кёре, ненча сабий болургъа керекди группалада?

-  Ясли группада он адамдан, кичи группада (бир жылдан ючге дери) онбешден  кёп адам болургъа жарамайды.

Орталыкъ, тамата эм хазырланыу группала (юч жылдан жетиге дери) – жыйырма  адам (алай, врачла чертгенлерича уа, бек игиси 15 адам болсады).

Жорукълагъа кёре, бир группагъа, башда айтылгъанындан эсе, азыракъ адамны да алыргъа боллукъду - ол сабийлени кюч-къарыу эм акъыл жаны бла болумларына кёре этиледи.

Бусагъатда  энчи иели сабий садла да ачыладыла. Школгъа дери организацияла къысха болжалны ичинде (беш сагъат тенгли бир), къысхартылгъан кюнню узуну (сегиз-он сагъат), толу кюнню узуну (онеки сагъат), узайтылгъан кюнню саулай (онтёрт сагъат) эм сутканы ичинде ишлейдиле. Сабийле садикде тёрт сагъатдан кёп турмай эселе, анда ауузланмайдыла эм жукъламайдыла. Беш сагъат тенгли бир тура эселе, жукъламайдыла, алай бир кере уа ашаргъа керекдиле. Беш сагъатдан кёп заманны тура эселе уа, жукъларгъа керекдиле, хар юч-тёрт сагъатдан сора ауузланыргъа тийишлидиле.

- Ата-анала иги юйретиучю излейбиз деп, элден шахаргъа окъуна жюрютедиле сабийлени. Сёз ючюн, Яникойдан, Хасаниядан эм башха жерледен  Нальчикге машиналары бла кюн сайын жетедиле. Баям, мен иги ангылай да болмазма бу ишни, алай ол къыйын тюйюлмюдю балачыкъгъа?

- Мардалагъа кёре, шахарлада сабий садикге жаяу юч жюз  метрден узакъгъа жюрюрге керек тюйюлдю. Бир эм эки этажлы юйлери болгъан шахарлада эм элледе уа жаяу беш жюз  метрден узакъгъа барыргъа жарамайды сабийлеге.   Эл районлада сабий садха жолну узунлугъу бир километрден кёп болмазгъа керекди. Гитче сабий къарыусузду, аны жоллада къыйнап тургъандан не хайыр? Ата-ана тюз юйлерини къатында сабий садха элтебиз деселе балаларын, алагъа «угъай» деяллыкъ тюйюлдюле. Алай шахарда ишлерини къатында садикге  барабыз деселе да, ол аланы ишлериди. Мардалада сабийге къалай тап боллукъ эсе да, ол жазылыпды.

- Не букъдурур кереклиси барды, шёндю сабийле телевизорну, компьютерни алларында, къолларында телефонлары бла ёседиле.  Аланы кёллерин жарыкъ этебиз деп, атала-анала саулукъларын бузмаймыдыла?

 - Телевизор бериулеге, кинофильмлеге къарар ючюн, экранларыны ёлчемлери 59-69 сантиметр болгъан телевизорланы хайырланыргъа боллукъду. Юйретиучюле сабийлени экрандан 2-3 метрден жууукъ, 5-5,5 метрден узакъ болмагъан жерлеге олтуртургъа борчлудула.

Кичи эм орталыкъ группаланы сабийлери экраннга тохтаусуз жыйырма минутдан, тамата эм хазырланыу группаланы сабийлери уа отуз минутдан кёп заманны ичинде къараргъа керек тюйюлдюле. Школгъа дери жыл санлы сабийлеге телевизор бериулеге кюнню ичинде эки кереден кёп къараргъа жарамайды.

Беш-жети жыллыкъ сабийлеге компьютер бла бир кюнню ичинде онбеш минутдан кёп заманны, ыйыкъны ичинде уа юч кереден кёп кюреширге  керекмейди. Аны бла бирге уа, врачланы рекомендацияларына кёре, аллай сабийлеге кёзлерин солутуу гимнастиканы телевизорну аллындан хар кетгенлери сайын юйретиучюле этдирирге борчлудула.

- Эслегенме: сабийлери бла бирге бир-бир ата-анала жумушакъ илляула  келтиредиле.  Башхала уа, эркинлик болса эди, юйлеринде балаларыны жаныуарларын да, сюйюп, сабий садха кёчюрлюк эдиле.

- Группаланы отоуларында аквариумланы, жаныуарла эм къанатлыла бегитилип тургъан чалдишлени орнатыргъа эркинлик жокъду. Дагъыда эсге салыргъа сюеме: сабий садда жаланда гигиена жаны бла излемлеге тийишлиликде ишленнген жууулуучу эм дезинфекция этилиучю оюнчакъланы тутаргъа жарайды. Ичлерине бир зат сугъулуп эм пенолатексден ишленнген, тюклю быстыр бла тышланнган оюнчакъланы уа жаланда дидактика пособияланыча хайырланыргъа жарайды.

- Кёпле юйде сабийлерин хазна таза хауагъа чыгъармайдыла.                               

- Сабийле эшикде таза хауада кюн сайын, бек азындан,  тёрт-беш сагъат турургъа керекдиле. Аллай солуула бир кюнню ичинде  эки кере къуралыргъа тийишлидиле. Кюнню биринчи жарымында тюш азыкъгъа дери эм кюнню экинчи жарымында кюндюзгю жукъудан сора неда сабийле юйлерине кетерни аллында.

Хауаны температурасы  онбеш градус сууукъдан аз эм желни терклиги бир секундха  жети метрден кёп болсала, таза хауада солуп айланыуну заманы къысхартылады. Хауаны температурасы онбеш градусдан сууукъ, желни терклиги уа бир секундха онбеш метрден кёп болсала, тёрт жыллары толмагъан сабийле хауада айландырылмайдыла. Хауаны температурасы минус жыйырма градусдан энишге тюшсе эм желни терклиги  бир секундха  онбеш метрден кёп болса уа, беш-жети жыллыкъ сабийле да эшикге чыгъарылмайдыла.

Сабийле угъай да, биз, абаданла окъуна, кюнню кёрмей, таза хауа бла солумай башласакъ, иммунитетибиз чёгюп, кючюбюз-къарыуубуз кетип къаллыкъды. Бусагъатда пневмонияды, къайры чыгъарыкъса, дерикле да болурла. Алай врачла бизге юйден чыкъмагъыз деп айтмайдыла, ала жаланда халкъ жыйылгъан жерге бармагъыз дейдиле. Алимлени айтханларына кёре, пандемия алыкъа сау жыл барлыкъды, аллай бир заманны дунияны кёрмей жашасакъ, бизни саулугъубуздан, кючюбюзден-къарыуубуздан хазна зат къаллыкъ тюйюлдю.

Сабий садны арбазында шарт чекленнген эки зона - оюнла бардырылыучу эм мюлк зонала  болургъа керекдиле. Оюн майданчыкъланы ясли жыл санлы  бир сабийге бек азындан 7,2 квадрат метр, школгъа дери жыл санлы бир сабийге уа бек азындан  тогъуз квадрат метр жетерча тергелип, ишленеди.

- Ауузландырыуда бек магъаналы не затды?                                         

- Сабийни жыл санын, къарыусузлугъун эсге алып, ашарыкъланы жарашдыра туруп «щадящее питание» принцип толтурулады, башхача айтханда, ашарыкъла сууну ичинде адырланы башларын жабып, сел отда эмда тылыны ичине салынып бишириледиле. Менюда кюн сайын сют, айран эм анга ушагъан суусап затла, сют баш, эт, картоф, тахта кёгетле, жемишле, сокла, ётмек, крупала, сары эм чёплеу жаула, бал туз, хант туз болургъа керекдиле. Бирси продуктла (хумужу, чабакъ, бишлакъ, жумуртхала эм башхала) сабийлеге ыйыкъдан эки-юч кере берилирге керекдиле. Бир-бир продуктла болмай къалгъан кезиуледе уа, орунларына аланы къыйматларын тутхан башха ашарыкъ затланы хайырланыргъа керек болады. Сёз ючюн, жангы тахта кёгетле эм жемишле болмай къалсала, аланы сокла, бузлатылгъан тахта кёгетле эм жемишле бла алышындырыргъа жарайды.

Сабий гитчелигинде кюч-къарыу алыргъа керекди, ол алай болур ючюн а таматала аны жашауун врачла, алимле айтхан мардалагъа  кёре къураргъа борчлудула.