КЕЧЕ – САГЪЫШЛА ЖОЛУ…

– Ання, сен мени тенгли болгъанынгда не мурат эте эдинг? – деп сорады оналты жылы толмагъан туудугъу.

– Жаш заманымда, артда да ёмюрде жукъудан къанарыкъ сунмагъанма кесими, – дейди ыннасы. – Энди уа… онгум бар, алай кёз къысмай чыкъгъаным болады тангнга. Кече – ол сагъышла жолуду, эсгериуле жолу. Ала элтмеген жер а къайда?

Хау, ма бюгече да аны эсгерир заты кёпдю. Урушдан, ачлыкъдан къачып, эгечи Лиля бла келген эди ол узакъ Ленинграддан бу элге. Сора къалгъанды да къалгъанды, насыбын табып. Аны таматасы Лиля, устаз, ишден къачмагъанды. Келе-келгенлей, школда ишлеп башлагъанды. Кичи эгечи Софья да анга ушагъанды. Башха миллетден болгъанлыкъгъа, эл аланы кесине жууушдургъанды. Огъесе аламы жууушдургъандыла элни?

Ала, аланы ата-анадан да ёксюз этген урушдан къачып айланнганлыкъгъа, уруш ызларындан жетген эди. Ол заманда аланы школ тийресинде юйчюклерине, алгъын анда агъач ишге юйрене эдиле сабийле, душман солдатла, партизанла да келиучю эдиле. Лиля урушдан сакъат болуп къайтып, биргесине ишлеген, артда уа партизаннга чыкъгъан Ахматха элде болумну юсюнден хапар берип тургъанды.

Баш иеси, эки жашы да душман бла къазауатда жоюлгъан Жамилят фашист офицерле аны къыстап, кеслери орналгъан юйюне кеси от салгъанын да биле эди ол. Алай аны юсюнден, душман кетгинчи, кишиге да сагъынмагъанды. Артда да айтырыкъ тюйюл эди… Жарлы Жамилят, шашып, кеси айтыучулай, жашларын излей барып, къаядан кетгенде, аны табып, арба бла барып келтиргенлеринде, жиляуун эте, тёзалмай, белгили этгенди ансы аны ол жигитлигин.

Душман элден кетгенден сора келген эди аны тилей Ахмат. Ол, урушдан къайтханлы да, баям, бир кесек сынчыкълагъанындан уялып, тиширыугъа сёлешгенди деп билмейди эл. Орусну алама дегенине артыкъ бек бюсюремесе да, Налжан жашыны сайлауун жаратхан эди, ауузун ачып, жюрек къыйнар сёз айтмагъанды. Бютюнда келинлиги бизни тилде сёлешгенине къууанып. Келиннге Лейля, аны эгешчигине уа Сафият деп да кеси атагъанды.

Таулула ата журтларындан къыстала туруп, Сафиятха кёзю къарап, алагъа оноу этген офицер:

– Сиз башха миллетденсиз. Мында къалыргъа эркинсиз. Мен бир-эки сёз айтсам…

– Угъай, биз бир юйюрбюз. Ары-бери чачылырча тюйюлбюз.

Лиляны ол сёзлерин эшитген офицер:

– Сиз билмейсиз анда сизни не сакълагъанын. Къыралны жауу болгъан халкъ бла барып, не игилик кёрлюксюз? Быллай ариу къызланы Сибирьде къадарлары къалай боллукъ сунасыз? – деп, къоркъутуп да кюрешди.

Алай бирден эки болмадыла Лиля бла Сафият. Ахмат а тынгылай эди, жаны кетип, ол былай кеч къурагъан ариу юйюрю чачылып къалыр деп къоркъуп. Болсада ол сайлагъан тиширыу къаты адам эди. Къаты эди, ишде, жашауда да.

Офицер, къоншу арбазда дауур эшитип, ары кетгенлей:

– Керти окъуна айта болур, мында къалсагъыз тап болурму?
– Сюймей эсенг… Аны иши башхады.

– Къалай айтаса алай?! Сюймесем, мында да узакъ болур эдим…

– Келин, атагъызны, къарындашларымы да суратларын къабыргъадан бир ал. Къагъытларын да унутма. Билесе, ала сакълайдыла жарлыларымы ауазларын, – деп сёлешди Налжан. – Бу къурурукъла кетип, уруш тохтаса, ала жатхан жерге барып къайтырма деп тура эдим… Сафият, турма, жатхан жерлени жый. Тёрт тёшек, аллай бир да жууургъан, жастыкъ… Жашчыкъны атасыны тонун да ал… Ол анам басхан кийизни да… Намазлыгъымы…

Хар машинагъа ючюшер-тёртюшер юйюр жюклей эдиле да, былагъа офицер бир юйюр къошду. Ол буйрукъ берип, эки солдат жаш ун, картоф машокланы, къатхан эт, къууут бла къапчыкъны, бал фляганы да жюкледиле ары. Тигиу этген машинаны уа, юйге кирип, кеси келтирип салды машинагъа ол офицер.

Мудах эди ол. Къайсы юйге кирсе да, къабыргъалада къайтмаз солдатланы суратлары. Сора къалтырагъан къоллары бла къартла кёргюзтюрге кюрешген, фронтдан келген ючгюл къагъытла… «Къайдан бандит болсунла была – малчыла, сабанчыла… Къартла кюн сайын от-окъ тюбюнде айланнган, урушда къазауат этген балаларын, сабийле уа жигит аталарын сакълайдыла…» Алай къырал буйрукъ андан кючлю эди.

Насыплары да бар эди, алай айтыргъа жарай эсе ол болумда, – ала Исси кёлден узакъ болмагъан элчикге тюшген эдиле Къыргъызда. Ол кече школ мекямда къалдыла. Ахмат экинчи кюн окъуна школ директоргъа тюбеп, анга ол да, юй адамы да устазла болгъанларын билдирген эди. Сайдулла ол затха бек къууаннганы жарыкъ бетинде кёрюнюп тура эди. Бютюнда Лиляны Ленинградда педагогика институтну бошагъанына шагъатлыкъ къагъытын кёргенде.

Комендантны буйругъу бла Ахмат бла Лиля эки кюнню ичинде кёчгюнчюлени тизмелерин этип айландыла. Лиляны хатын кёрген комендант аны кесине къагъытчыгъа алыргъа изледи, алай ол унамады:

– Мен устазма. Кеси ишимде хайырлы боллукъма.

Ахматны тюйюлген къашларын кёрюпмю, башха сылтау бламы, комендант да къаты болмады.

Кёчгюнчюлени болумлары кюнден-кюннге къыйындан-къыйын бола бара эди. Ары келген айны ичинде эл оноугъа тутхан къартладан асламысы ауушдула. Сабийле ауруп башладыла. Аналаны алагъа къарар онглары къайда – танг атхандан, кюн батхынчы къыйырлары кёрюнмеген сабанлада чюгюндюр арта эдиле ала.

Школ тийресинде эки гитче отоучукъ берген эдиле да, Ахматны юйюрю анда кечине эди. Ал заманда Лиля ол кеслери къалгъан сабийлени ары жыйып, алагъа дерс бере, Налжан да устазлагъа бёлюннген унчукъдан худур этип, аланы кёллерин ала турдула.

Школ директор къууаннганлыкъгъа, Ахматны бла Лиляны районода жангы къуралгъан ёксюз сабийле тургъан юйге ийдиле ишлерге. Ол къоншу элде эди. Алагъа ары кёчерге тюшдю.

Ана-ата жылыусуз къалгъан мудах сабийлени келтире эдиле ары. Бир-бирлени ахлулары болгъанлыкъгъа, ала сабийлени ачлыкъдан къачыра, бере эдиле ары.

Ахмат ол къыйын заманда къырал берген аз, сабийле уа кёп бола баргъанларын кёрюп, мал жаяргъа, бахча этерге кёлленди. Биринчи эки ийнекни ол колхоздан тилеп алгъан эди. Асыры арыкъладан, тюклери чюйре болуп тургъан малланы эслирек сабийле ол тийреде кезиу-кезиу кютгендиле. Аз болса да, сют бла жалчытхандыла ол эки мал аланы. Алагъа бузоучукъла туугъанда уа, сабийле бары да бирча къууаннгандыла. Артда къыргъызлы Аманбий эки къой саугъа этгенди ёксюзле юйюне. Ийманкъул да бир эчки. Алай-алай гитче мюлкчюк къуралгъанда, таматала, сабийле да анга хар бири кесича сакъ болгъандыла.

Ахматны юлгюге андан тутхандыла ол къыйын жыллада.

Налжан да турмагъанды бош. Сафият терк-терк эсге тюшюрюучюдю, ол школдан келирге, эгечини къайын анасы, анга аналыкъ этген Налжан, эски тёшекден чыгъаргъан жюнчюгюн титип, ийирип, аны сакълап тургъанын. Ала эшген да, тикген да бирге этгендиле. Ма андан устады Софья ол тиширыу ишлеге.

Лиля бла Ахмат он сабий ёсдюргендиле – кеслерини эки жашларын бла къызларын. Жетиси уа – аланы къолларына къагъанакълай тюшген ёксюзле. Уллу юйюрню ауарасы да уллу болгъанын билселе да, ала тынчлыкъ излеп, алагъа тартылгъан сабийлени бир жанына тюрталмагъандыла.

Сафият эгечини сабийлерин бирем-бирем кёз аллына келтиреди да, анга да аладан жылыу келгенин сезеди. Не Ахмат, не Лиля, Налжан да алай, ол киши сабийлени кеслериникиледен эниш кёрмегендиле. Аналары кеси жерибизде ауушханда, аны басхычына алты жашы бирден жабышханларын, жиляуун а тёрт къызы этгенлерин эсгерсе, Сафиятны кёлю толады. Ахматха да алай этген эдиле. Элде аталарыны юйюнде бюгюн кичи жашы Тохтар жашайды. Аны юсюне келедиле, сабий-балийлерин да алып, таматала. Эл бла байламлыкъны юзмейдиле. Иги сабийле ёсдюргендиле Ахмат бла Лиля.

Сафият а Пишкекде сабий докторгъа окъугъанды. Сафаргъа да анда тюбегенди. Къызны Кавказда бир эллилери болуп тургъан адамла тилей келгенлеринде, Налжан, ол тансыкъ болуп тургъан эллилерине тюбегенине къууанып, ала нек келгенлерин да унутхан эди. Эсгертгенлеринде уа:

– Къызымды ол мени. Сиз да алайды деп келгенсиз да, сау болугъуз. Жашчыкъ юйге жыйылгъанлай, оноуун этер, – деген эди.

Келечиле аллай жууап алып къайтханларында, Сафар къоркъгъан окъуна этген эди. Эгечи Майрусхан а кюле эди:

– Ол угъай деген тюйюлдю. Къызны багъасын кётюредиле!

– Не багъасын?

– Адет алайды, тели жаш. Бир баргъанлай, ма депми къоярыкъдыла?

Ата журтха, Кавказгъа, ала бирге къайтхандыла. Эки жаш ёсдюргендиле Сафар бла Сафият. Таматалары Руслан Москвадады. Казбег а анасы бла бирге жашайды. Атасы кетгенли, ол анга бютюнда сакъды. Эл больницасында Сафият кёп ишлегенди – сау ёмюр жарымы. Энтта да келтиредиле анга жангы тёлюле къагъанакъларын, ала бир затдан къыйналсала. Не жиляуукъ сабий да аны жылы къолларына тюшгенлей, танчайып къалады. Анга сейир этедиле кёпле.

– Жаны ичиндеди, Аллахха шукур. Ол болушур, – деп, алай къарап башлайды Сафият саусузгъа.

Аллах ол алыкъа тиллери ачылмагъан сабийлеге аны юсю бла болушханы нечик игиди!

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: