КЮН ЖАРЫГЪЫ

Бабаланы Сулейман, къауум китапны автору, новеллала, эсселе жазгъанды. Аны биринчи хапарлары газетде, «Шуёхлукъ» альманахда, артда «Минги - Тау» журналда чыгъып тургъандыла. Энчи китабы уа, «Атамы китабы» деген аты бла, 1977 жылда чыкъгъанды.
 
 «Огъурлулукъ» деген хапарында ол былай жазады: «Жерни уллулугъу, жолну узакълыгъы, акъ жарны айгъа ушагъаны, жарны оюлгъаны, сууланы юслеринде кёпюрлери – ала бары да, минг къыйынлыкъны бир тынчлыгъы деп, атам айтыучулай, хар жолум, аламат хапар болуп, жюрегимде къалады. Жашауда аллай жолла болмасала, жюрегим тепмез, сёзюм ётмез эди. Жюрегим да, сёзлерим да дайым тохтаусуз жолладыла. Эрни насыбы жолдады… Жол сууапды – эрни биринчи ишине саналады…»
 
Ахшы китап жазаргъа сюйюп, жолгъа чыкъгъан Сулейман  кёп жолла къыдыргъанды: сабийлиги къыйын уруш жыллагъа тюшгенди, артда – узакъ сюргюн, аны бла бирге келген ёксюзлюк, сыныкълыкъ, киши жерини ачы гыржыны, Ата журтха къайтыуну къанатлы къууанчы, эски журтда жангы таш салыу, жашау тиричилик… Жылла бла сынау жаздыра эди Сулейманнга китап. Ол, дунияны хар жангы танг бла, жангы кюн бла  жаратылгъан жангылыгъын эслемей, аны юсюнден айтмай турлукъ болса, жолоучу да болмаз эди.
 
Сулейман хар чыгъармасында да адамны жаратхан табийгъатха хурметин къатлайды. Ала айырылмаз дуниядыла. Танг кюн чыгъыучу жанындан жарый башлайды. Алай эсе уа, танг кюн эшигинден чыгъады. Тейри эшигинден. «Атам, –  дейди жазыучу, – ийнаныучу эди Тейри  эшигине. Аны кёрсенг, тилегинг къабыл болады деп. Мен да ийнанама, – дейди жазыучу, – кюн эшигине. Жангы юйню эшигин ачханча, ачама бюгюн кюнню эшигин – атамы жангы китабын…»
 
 «Танг ата турады да…» деген къысха хапарында уа Сулейман: «Энди жюрегиме кирди тюненеги ингирни огъурлулугъу, ол къудуретни сыйлылыгъы, айны ариулугъу: андан сора билдим кесими ниетими тазалыгъын», - дейди. Айны ариулугъу этеди таза, ингирни огъурлулугъу, тау башында жангыз жулдуз, жашил талада улагъы бла отлагъан жур да…
 
Аны чыгъармаларында сейирлик суратлаула кёпдюле. Сёз ючюн: «Алайым, къаз къанаты кибик, жангы айны», – дейди ол. Неге да ушатхандыла  айны. Анда уа жангы ай, къаз къанатха ушагъан  ай къалам болуп, жазыучуну къолуна тюшеди. Аллай къаламы болгъан жазыучу иги затла жазарына не сёз! Эски дунияда Александр Пушкин жазгъанча жазар. Айны къолгъа алып, аны кюннге булгъап. Артда уа ол ай толур, уллу болур. Сора шаудан суу бла бирге таулу къызны челегине тюшер да, аны дуниясын жарыта барыр. Бабаланы Сулейманны хапарлары аллай ариу суратладан толудула. Аны жигитлери: кюн, ай, сабан, садакъ окъ – бирде душманны жыкъгъан, бирде сюймеклик келтирген садакъ окъ, – кёк чаллыкъла, минг талада минг терек, акъ къанкъазлай, учуп келип, къол аязынга къоннган танг, жашил жайлыкъла, алада  тепсеген аяз, ургъан жел, жаугъан жауун, сора дунияны жарытхан уллу кюн.
 
Дуния къалай тюрленсе да, таулу тауларындан узакъ кетмейди, бир ауукъгъа айырылса уа, аланы жокълагъанлай турады. Жашау тиричилик тауда жашагъан адамдан артыкъ кюч, къарыу да излейди. Жазыучу тиричилик этген адамны кюнюн, кечесин да суратлайды. Аны тюз, терс жигитлери бардыла. Бир къошда окъуна адамланы бири тири болады, бири – эринчек, бири – малны сюйген, бири – сюймеген, алай, башха амал излеп кюрешмей, башын къош тийресинде кечиндирген. Жашау жолланы не теренине къарасанг да, тиричилик этген адамгъа башха тюрлю хурмет бериледи. Хапарла аллай адамлагъа жораланнгандыла.
 
Баба улуну «Агъачда» деген хапары къысхачыкъды, алай анда болгъан магъана жюрегинге тюйрелип къалады. Жашы бла атасы агъачха отун этерге келедиле. Жаш къарт эмен терекни аудурургъа кюрешеди. Ол балта бла бир ненча кере ургъанлай, терекни кесилген жеринден къызыл тамычыла чыгъып башлайдыла. «Къарачы бери», – дедим, сейирсинип.  Атам, ишин къоюп, онг къолу бла тобугъуна таянып, бек алгъа, андан башха зат айтмай: «Астофируллах, астофируллах», – деп, мени къатыма шош келди. Энишге ийилип, сууну акъгъанына иги кесек къарады, къолу бла тийип да кёрдю. …Ол, мени къолумдан тутуп: «Къой, кет, къой. Мен къачан эсе да дагъыда биреуден эшитгенме, терекни кесе тургъанлай, «гиз-з» деп къаны агъып… Жанлары барды аланы да. Балтаны алып, адам агъачха кирсе, хар терек, къоркъуп, ийман-шагъадат келтирип турады», – деди. Адам кеси къурагъан жомакъмыды бу, таурухмуду? Былайды деп, ким айталсын, ала да биргебизге жашайдыла сора.  
 
Бабаланы Сулейманны чыгъармаларында ариу суратла кёпдюле. Ма аллай тизгинле: «Буу, гюлледен юзе-юзе, кезден аугъанды – кюн кеси аууп баргъанча. Гюлле уа, кюн бла бирге батып, кюннге батып баргъанча, алай ариудула. Алай кёрюннгенликге, гюлле кезде, кюн таба бурулуп, сенгилдей-сенгилдей, Шёшюню сыбызгъы тауушу бла бирге къаладыла. Ол а кюн кеси бюгече кезде жатханчады. Алай кезде чынтты ма буу жатханды. Гюлле бла буу. Гюллени кёбюсюн эзген болур эди буу. Бууну уа неси сыдырыллыкъ эди, гюлледе жатса – кырдыкга тюгю жабышып къалгъандан сора. Кюнден да ма алай агъа болурла кезледе гюл урлукъла. Кёк жашнап-жашнап, сора тейри къылыч кеси сылап жарашдыргъан кибик, буугъа кече жатаргъа кезден тынчлыкълы жер азды…»  Неда: «Акъсакъал атам, жылкъыларын жайып, намазгъа уюп, къолларын кенг жайгъан заманда, къара тайчыкъ, келип, къолун ийисгегенде неда къара жауунланы аллында къара къуш, къанатларын жайып, уясына, балаларына жел бла учуп озгъанда, болгъанды алайы кез. Алай барындан да таулу ана, жаш таба туруп, къыйналып, кёкден тилекле этип кюрешгенде, кичи къарындашым сют ауазы бла биринчи къычыргъанда, жаратылгъан болурла кезде гюлле, сыбызгъы бла гюллени тауушлары, къар юсюнде кюн къызарып аугъаны…» Быллай суратлау дунияны иесиди Бабаланы Сулейман.
 
Атасыны китабын жазгъан  ата ташны юсюнден, бийик тауланы, аланы башларын жарытхан акъ къарланы, танг эшигин ачхан кюнню, улагъы бла бирге отлай тургъан маралны юсюнден да жаза болур - бу затла бары да аталаны юслеринден эсгериу бла келедиле: «Кёп тюрлю къалам барды, алай жети тюрслю тейри къылычды атамы къаламы да, къылычы да. Мен да, тауда жауунда жамычы кийип, жылкъыланы тау этекледен сюрюп, атама ушаргъа кюрешеме. Болсада, минг зат айтып, бир затны айтмай къояма. Атамы минг жолу, минг басхан ташы, къаялагъа минг къарамы, жетили ат бла жети минг къычырым къыдыргъаны, жети минг къычыргъан сёзю… Ма, ташда сыбызгъы сурат. Атам сыбызгъы да сокъгъанды, къысыр къаяны зынгырдатып…»  
 
Акъыллы къартны сёзю уллу байлыкъды, айтыла кетип, нарт сёзлеге къошулады, неда таурух болуп къалады. Къайын къыйырына ай чыкъгъанда, анга  ушагъан ийнек сауады къарт. Таулу ана акъ жюнню жия бла чагъып жайгъанча, акъ булутла тизилишип сылжырайдыла Кёлле башларында. «Толгъан ай жарытхан юйюм ай тенгли бир кёрюнеди. Ай юйюме сыйынып турады. Жазлыкълада, чаллыкълада сёзлеринги жыйышдырама, атам, хар сёзюнг, жайлыкъла бла жылкъылача, ол къашха тай бла тау жулдузча, жарашдырыла барадыла». Атангы сёзю жылы жауунча, хычыуунду. Адам, сау ёмюр жашаса да, ол анга билеклик этип турады. 
 
Бу хапарла уллу эстетика зауукълукъ келтиредиле. Ма, сёз ючюн: «Акъ жар башындан ариу къызыл кюн чыгъып келеди. Жар башы бла ол кюн таякъладан бирича, иничке кийик жолчукъ къачып баргъан кийикге ушайды. Мен ол жол бла кетип баргъанлай, къарасам: жар тюбюнде черек боюнунда эки къыз, суудан чыгъып, таш башларына минип, дагъыда черекге жете-жете тургъан чачларын тарайдыла. Къызланы бири асыры ариудан, акъ жардан тюшюп, кюн кеси черекде жуууна, чачын тарай тургъанча кёрюнеди. «Ярабий, андан ариу тиширыу болурму?» – деп  жюз кере къатлайма…»  Бу аламат такъыйкъаны жашауда къояр фахму бергенди Аллах Бабаланы Сулейманнга. 
 
 «Кюнде, жауунда да черекни боюнунда атам, абидез ала, намаз къыла, таулада къаргъа, кырдыкга, тынгылауукъ ташлагъа жалан мангылайын салып, дуниягъа ахшы тилекле этгенди… Хар кюнню жазып турургъа къолдан келмейди, алай ала атамы къалау-къалау китапларыдыла…»
 
Атасы туугъан жерин сыйларгъа, ата ташын къорууларгъа, тюзлюк жанлы болургъа, терсликге ёкюллюк этмезге юйрете эсе, сора жашы атасыны жашау китапларын окъуйду, аладан юйренеди. Автор бу затланы юслеринден окъуучуларына айтыргъа сюеди. Дуниягъа сюймеклик къайдан келгенин туура этип башласа, не узакъ жол да аны ата арбазына, ол мал кютген Кёллеге, Къайын къыйырына, Тазия дуппургъа келтиредиле. 
 
Бабаланы Сулейман кесини чыгъармаларын айбатлагъан  суратла, сагъышла, сёзле,  бир затны юсюнден айта, эсинги минг затха бёледиле. Сейир этесе, мен биле эдим бу затланы,  тюшюналмай, жартылай къоюп тура эдим ансы деп сагъыш этесе. 
 «Эрик терек» Бабаланы Сулейманны аламат хапарларындан бириди. Исси кёлде чагъа тургъан эрик терек арбазны къууандыра эди.
 
Къыргъызлы киши аны кесерге келген эди. Таулу жашчыкъ Борис а, жазыучуну шуёху, ол «жалан кёлекчиги бла акъ чагъып тургъан эрик терекни къаты къучакълап, гюлге къоннган бал чибин кибик, гуппушчукъ болуп тохтады. Къыргъызлы уа кюреше эди: бу эрикни къудай бизге къобузгъа деп жаратып къойгъанды деп. Къыргъызлы киши, атына минип, ат юсюнден узалып, жашчыкъны аркъасына къамичисин жетдиргенде, аны  юсюнде женгсиз кёлекчигини аркъасы, шиш бла кюйдюргенча, жылтыргъан эди. Алай, сют кибик, чыммакъ чагъып тургъан эрик терек саулай къалды. 
 
Ол терек ючюн да таралт къыл къобузунгу, дейди жазыучу шуёху Къулийланы Борисге: «Сени къобузунг кесинг сабийлигингде балтадан сакълагъан эрик терекни ауазыча эшитиледи». Жазыучу тенгини къыл къобузуна тынгылайды. Къыл къобуз а шош къарны, жылы жауунну, сабанны, жашил таланы, сары тайны жюрексинип кишнегенин, кюнню чапыракъла ичинде кёз къыса айланнганын къатлайды. 
 
Акъ сакъаллы таулу киши, намаз къыла, къолларын кенг жайып, дуниягъа ахшылыкъ тилейди. Аны ол тилегине сыйынмагъан игилик жокъду. Аны жашы уа – Бабаланы Сулейман дуниягъа аны  юсюнден айтады.
Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: