Тарых- маданият эсгертмелерибизге сакъ кёзден къарайыкъ

Къабарты-Малкъарда XI-XVIII ёмюрле бла белгилен  аскер къалала Черек, Холам-Бызынгы, Чегем, Сукан, Бахсан ауузлада  тюбейдиле.  Ишленнген заманларында алагъа берилген баш магъналарын тас этген  минарала,  кешенеле эм башхала  битеудуния маданият хазнагъа киредиле. Бизни республиканы жамауатына бу тема эмда жютю турады. Нек дегенде мында да, башха жерледеча,  бу жаны бла иш осалды – буруннгулу эсгертмеле толусунлай тозурагъанны орунундадыла. 

Белгили  тарых шартлагъа кёре,  КъМР- ни тийресинде  аланы къыркъ ючюсю барды.  1920- чы жылланы ахырында Малкъарны бийик сословиясына къажалукъну чегинде Айдаболланы, Шаханланы, Бийланы, Жанхотланы, Абайланы (Шкантыда) къалаларын чачып, аланы  материалларын къурулушда хайырланнгандыла.  Таулула сюргюнде болгъан кезиуде  элле, эсгертмеле да толусунлай тозурагъандыла. Алай бла 1957 жылгъа  халкъ къоюп кетген журтларыны орунуна кёбюсюнде къуру жерни тапханды.  2015 жылгъа уа жыйырма жети эсгертме толусунлай бузулупду,  онекисинден да алай кёп зат къалмагъанды, тёртюсю уа  иги да тозурапдыла. 

Бу тарихле кёллендирмейдиле. Бир къауум жылдан, былагъа эс бурулмаса, ала  жокъ болуп къаллыкъларына ишеклик жокъду. Республиканы тау тийрелеринде орналгъан къыйматла табийгъат – хауа болумладан бек апчыйдыла. Ахыр он жылда аланы тап халгъа келтирир мурат бла хазна иш бардырылмагъанын айтсагъ а,  бютюн сагъышланырчады. 1980 жылда алыннган суратладагъыла бла бюгюнлюкдегилени тенглешдириу да къууандырмайды. Бютюн жарсырча Холам ауузда Акъ- Къала бла Усхур-Къаладыла. Жабо-Къаланы къалгъан – къулгъанлары уа тюзда кёз аллынгда чачылып баргъаннга ушайдыла.  Орта ёмюрлени залим къалауурчусуна къарагъанны жюреги инжилирчады.  Ол  орналгъан бийиклигинден бусагъат окъуна энишге къуюллукъгъа ушайды.  Акъ-Къаланы юй башы жокъду, къабыргъалары,  башындан энишге дери жарылып, туристле къойгъан жазыуладан толупдула. 

Огъары Чегемде кешенелени да жарылгъан ызлары асламды, аланы алтынчысыны уа жаланда мурдору сакъланнганды.  Огъары Малкъарны онбеш къаласындан эм минарасындан  тап халда Абайланыкъы бла Амирханланыкъыды, алай былагъа да жангыртыу ишле бек керекдиле.

«Чёрные копатели» деген къауумла къалаланы,  кешенелени, обаланы къазгъанлай, чучхугъанлай тургъанларыны сылтауундан республикада  археология жаны  бла  къыйыматлада  законсузлукъ тинтиулени тыйыу проблема да, жарсыугъа, жерин табады. 

Сёзсюз, бу  тарых- культура эсгертмелени келлик тёлюлеге сакълау бизни сыйлы борчубузду.  Ала республикабызгъа жыл сайын мингле бла туристлени жыйгъан, багъалы, къыйматлы мекямладыла.  Аны себепли быланы тап халда тутуу жаланда маданият жаны бла угъай,  экономика жаны бла да бек магъаналыды.  Проблемагъа къырал даражада  эс бурурулургъа тийишлиди. Эсгертмеле КъМР-ни Культура министерствону болжалында болгъанлары себепли, бу ишде башламчылыкъ да аладан чыкъса иги боллукъ эди.