Россей бла культура байламлыкъланы кючлеуге себеплик этгендиле

КъМР-ни 100-жыллыгъына

Патчах Россей  аны къауумуна кирген халкъланы ичинде интеллигенцияны ёсдюрюуге, аланы болушлукълары бла регионлада къыраллыкъны кючлеуге уллу магъана бергенди.   Патчах къырал регионлада   къан тёгюуню, урушну, къазауатны болушлукълары  бла тохташалмазлыгъын ангылап, аны орунуна  мамыр мадарланы хайырланыугъа кёчеди.

 

Халкъ хазнаны сакълаучулары

Малкъар халкъда къарангылыкъны кетерирге, билимни, окъууну, илмуну жаяргъа кереклисин ангылап, аны жашауда биринчилени санында бардыргъанла   Орусбийланы   бир ненча тёлюсюню келечилери болгъандыла. Тукъумну, баям, бек белгили келечисине Мырзакъулну жашы Исмайылны (1831-1888 жж.) санаргъа боллукъду. Ол Малкъардан Петербургга патчах бла тюбешиуге баргъан къауумгъа да киргени белгилиди. 

Исмайылны тарых, этнография, география жаны бла уллу билими болгъанды. Ол Кавказны халкъларыны фольклоруну, жашау халларыны юслеринден кимден да хапарлы эди. Профессор Ковалевский малкъарлыланы юслеринден этнография шартланы да Исмайылны айтханларына таянып жазгъанды. Артда ала  «У подошвы Эльбруса», «Законы и обычаи Кавказа» эм башха китаплагъа киргендиле.

Ол миллет инструментледе да аламат сокъгъанды, малкъарлыланы, къабартылыланы, осетинлилени, грузинлилени эрттегили жырларын иги  билгенди. Композитор Танеев   миллет макъам эм хореография материалланы, жырланы да андан эшитип жаздыргъанды.  Аланы оригиналлары Клин шахарда  Чайковскийни музейинде асыраладыла. Орусбий улуну кавказ миллетлени эрттегили хазналарыны  коллекциясы уа Венгрияны къырал музейинде сакъланады. 

Малкъар халкъны бла Россейни араларында байламлыкъланы кючлеуге себеплик этгенлени араларында  Орусбийланы  Мырзакъулну жашы Асленбекни атын да сагъыныргъа тийишлиди.  Ол Патчах аскерни корнетинден башлап, полковникни  чынына дери  ёсгенди. 1881 жылда Александр патчахны ёлтюргенден сора Асланбек малкъар халкъны атындан Александр  III коронациясына къатышып, анга саугъагъа ушкок окъуна бергенди.  1888 жылда Александр  III Кавказгъа келгенинде, Асланбек  Нальчик округда Императорну алгъышларгъа эркинликлери  болгъан депутатланы   тизмесине, аны бла бир хант столда ауузланыргъа чакъырылгъанланы къауумуна   кийирилген эди.

 Ол бир ненча къырал саугъагъа тийишли болгъанды, ол санда  Сыйлы Аннаны орденини 2-чи даражасына да. Аны саугъалау къагъытда уа Нальчик округну башчысы рапортунда былай жазгъан эди: «…халкъда анга хурмет уллуду, аны сёзю жамауатда ётеди, алай бла правительствогъа кертичиликни кючлеуге себеплик этеди. Андан сора да, Орусбийланы Асланбек Бахсан ауузда бишлакъ завод салгъанды, малланы къумалылыкъларын игилендириу жаны бла мадарла этеди…».

Орусбийланы Сафарали  бла Науруз   (Исмайылны жашлары) малкъар халкъ  чыгъармачылыкъны жыйгъан, аны системагъа келтирген, тинтген эмда орус тилге кёчюрген биринчиле  болгъандыла.  1881 жылда 22-жыллыкъ Сафаралийни «Сборник материалов для описания местности и племён Кавказа» деген журналда «Сказание о нартовских богатырях у татар-горцев Пятигорского округа Терской области» деген статьясы басмаланнган эди.

Сафарали орус тилни мурдорунда малкъар тилни харфлыгъын жарашдыра башлагъаны белгилиди. Ол орус адабиятны классиги Антон Чеховну къарындашы Михаил бла шуёхлукъ жюрютгенди,  Чеховланы юйлеринде кёп кере къонакъда болгъанды.  Михаил Чеховну «Преступник» деген  хапарны жазаргъа да Сафарали бла шуёхлукъ кёллендиргенди.

Аны кичи къарындашы Науруз да  миллетни хазнасын сакълаугъа сакъ болгъанды. Ол Москвада, Санкт-Петербургда, Тбилисиде кёп кере болгъанды, Танеев, Чайковский бла тюбешгенди, теартлагъа, музейлеге барыргъа сюйгенди. Кесини юйюнде уа малкъар музыкалы инструментлени музейин къурагъан эди, халкъ жомакъланы, жырланы, макъамланы жыйышдырыуну жашаууну баш борчуна санагъанды. Танеевни бла Тульчинскийни китапларында уа жыр Орусбийланы Наурузну айтханына кёре жазылгъанды деп  кёп кере сагъынылады.  

Науруз эл мюлкню жангы амалларын кийирирге къолдан келгенни этеди, тау жерледе швиц къумалы малланы да биринчи ол келтирген эди.   Къарачай къумалы атланы жайыуда жетишимлери ючюн а 1910 жылда Прохладныйде бардырылгъан кёрмючню кюмюш майдалны хорлагъан эди.

Биринчи таулу этнограф, тарыхчы

Абайланы Кучукну жашы Мисост (1857—1928) биринчи таулу тарыхчы-этнограф, публицист болгъанды. Аны баш илму иши «Малкъар» деген очеркде  халкъны этногенезинден башлап, культурасыны, жашау халларыны юслеринден толу шартла жыйышдырылгъандыла. 

Мисостну атасы Кучук патчах аскерни офицери эди, алай ол жашына жаланда 7 жыл толгъанда ёлгенди.   Мисост Нальчикде тау школну бошайды, ызы бла Владикавказда биринчи гимназиягъа киреди.  Ол   аскерде къуллукъ этгенди, Терк эм Къобан  областьлада тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлегенди, Тёбен-Малкъар жамауатны старшинасына да сайланнганды.  «Жандауурлукъ жамаут» деген организацияны башламчыларындан бири эди. Жыйылгъан ахчагъа уа окъургъа сюйген къызчыкълагъа хакъсыз школ ишлегенин айтырчады. 

Мисост халкъны къарангылыкъдан чыгъарыугъа, билимни жайыугъа, элледе школла, училищеле ачаргъа кереклисине эс бурады. Энчи магъананы  къызланы  окъутуугъа  бергенди. Анга уа аны къызлары Гошаях, Сафият, Жаннет эм Фатима Нальчикде тиширыулагъа ачылгъан школну бошагъанлары да шагъатлыкъ этеди.  Жангыз жашы Исмайыл а Киевде университетни медицина факультетин бошап, Къабарты-Малкъарда саулукъ сакълау системаны айнытыуну башламчысы болгъанды.   Ол къыйын усталыкъны сайлагъанды – жукъгъан аурууланы багъыуну.  

Абайланы тукъум  да бергенди миллетге, къыралгъа жарагъан уланла. Сёз ючюн, Канукну жашы Асланбек (1816-1868 жж.)   Георгиевский училищеде окъугъанды, Кавказ-Тау полуэскадронну лейб-гвардиясында къуллукъ этгенди.   Моздок къазакъ полкну къауумунда уа Шимал Кавказда урушха къатышханды. Россей къыралгъа къуллукъ этгени ючюн ол даражалы къырал саугъалагъа тийишли кёрюлгенди. ол санда Сыйлы Аннаны орденини 4-чю даражасына. 

Асланбекни атын Кавказгъа, битеу Россейге да аны жашы Солтанбек белгили этгенди. Ол биринчи кавказлы скрипач, композитор,    устаз болгъанды. Солтанбекни Нальчикде школну бек иги бошагъан сохтаныча, Ставропольда гимназиягъа жибередиле. Мында ол биринчи кере скрипканы эшитеди эмда бу сейир инструментге сюймекликни ахыр солуууна дери унутмагъанды. Биринчи скрипканы да жаш кеси къоллары бла къурагъанды.    

Къабарты округну башчысы князь Орбелиани Солтанбекни макъамгъа итиннгенине бюсюреп,  таулу жашны Санкт-Петербургда  ачылгъан консерваториягъа алырларына тилекле жазгъанды. Мында экзаменлени кезиуюнде уа бир сейир иш болгъанды.  Комиссияны къауумуна   аты битеу дуниягъа айтылгъан скрипач Генрик Венявский  киргенди. Ол Солтанбекге скрипканы берип, ойнарын тилейда. Ол а: «Биринчи сен сокъ, мен а ызынгдан къайтарырма»,-дейди. Венявский бири бири ызындан бир ненча къыйын макъамланы кёргюзтеди, Солтанбек, сагъыш да этмей, аланы тюзюнлей къайтарады. Ноталаны билемисе, деген соруугъа уа: «Къаллай нотала, угъай. Эшитгеними къайтарама»,-деп жууаплайды.

 Венявский таулу жашны   кеси юйретген къауумгъа алады. Ол  битеу дуниягъа белгили композитор Чайковский бла бирге окъугъанды. Алай ахча жетишмегени ючюн жашха консерваторияны къоюп, аскер къуллукъгъа кирирге тюшеди.  Ол Терк къазакъ округну Сунжа полкунда къуллукъ этгенди, алай музыкагъа сюймекликни   унутмагъанды, концертле берип, Нальчикде Владикавказда скрипканы сюйгенлени кёллерин алып тургъанды.

Абайланы Солтанбек миллет макъамланы аранжировкасы бла кюрешгенди. Ол    «Русские мотивы», «Мотивы горцев Терской области», «Утро в горах», «Обедня»,  «Горный марш» деген макъамланы авторуду. Жарсыугъа, аны къол жазмалары сакъланмагъандыла.

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.
Поделиться: