Атлы аскерни махтаулу жоллары бла

Уллу Ата журт уруш башланнганлы – 80-жыллыгъына

 Туз-гыржын бла тюбеу

Кесигиз билгенликден, Ростов   областьны Мартыновка району Къабарты-Малкъарны Терк, Чегем, Черек,  Зольск, Басхан районлары бла шуёхлукъ жюрютеди. Анда жашагъанла бу административ - территория бёлюм  къуралгъанлы 80 жыл толгъаны бла байламлы бизден къонакъланы сакълагъанларын билдиргендиле.Ары республикабызны маданият министри Мухадин Кумаховну башчылыгъында «Кабардинка» эм «Балкария» ансамбльледен Жанатайланы Ирена, Канукоева  Ирина, Аскерланы Рамазан, Шауаланы Аскер, жырчыла Жаникаланы  Эльдар, Ирина Ракитина, Тимур  Гуазов, Терк  районну  администрациясыны башчысыны орунбасары Мурадин Керефов, Бахсандан жолоучулукъгъа Атаккуланы Руслан да баргъандыла. Бу жолоучулукъгъа радиону журналисти Ботталаны  Мухтар да къатышханды. Аны эсгериулерин басмалайбыз.

 Мартынов районну чегинде  бизге жарыкъ тюбейдиле, тёреде болгъаныча, туз-гыржын бла. Ингирде  тийрени башчысы Анатолий Тесленко  да келип жокълайды. Экинчи кюн эрттенликде «Шуёхлукъну аллеясын» ачаргъа Уллу Мартыновканы  (ол район арады) адамлары жыйыладыла. Бизден 9-10 кюн алгъа  жолоучулукъгъа чыкъгъан атлыла да жетедиле. Митинг башланады. Былтыр Къабарты-Малкъардан эки  уллу таш  элтген  эдиле да, КъМР-ни Башчысыны, ДОСААФ-ны эм «Юнистрой» компанияны болушлукълары бла аладан бирин сыйдамлап, Къызыл партизанланы паркына кирген жерде орнатхандыла.

Анатолий Тесленко: «1967 жылда бизни район бла КъМР-ни Терк району къарындашлыкъны жюрютюрге  ант  этгендиле, биз сёзюбюзге  кертичи болгъанлай турабыз», - дегенди. Мухадин Кумахов да, районну 80-жыллыкъ юбилейи  бла алгъышлап, КъМР-ни Башчысы Юрий Коков саугъагъа «Газель» автомашина бергенин билдиргенди. Бахсан районну таматасыны  экинчиси Залина Берхамова Бахсан шахар  округну ыспас къагъытларын уллу  мартыновкачыланы  бир  къауумуна  тутдурады.

Манга сёз бергенлеринде, озгъан айда Альпинизм эм  туризм жаны бла федерацияны  жыйылыуунда тау тёппеледен бирине «Большая Мартыновка» деп  атаргъа оноу этилгенин айтама. Жыйылгъанла ыразылыкъларын къарсла бла билдиредиле.

Эсгертмеде - таулу тукъумла

 Алайдан «Махтаулукъну» мемориалына ётебиз. Кеп  зат тюрленнгенин эслейме. Мен 13 жыл мындан алгъа  бу  тийреледе  уруш  этген Залийханланы Магометни биргесине келип  кетген  эдим. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде ёлген  мартыновчулагъа энчи эсгертме, майданны онг жанында - Афганистанда интернационал борчларын толтургъанлагъа, аны къатында Абхазияда, Чеченде  жоюлгъанлагъа, сол жанында 115-чи  Къабарты-Малкъар атлы дивизияны  аскерчилерине эсгертмеле бардыла. Аны  тёбен  жанында мермер  ташда малкъар  тукъумланы  жазып алама. Ала быладыла:

Аналаны А.Д.

Бечелланы А.Х.

Бийланы М.Т.

Бозаланы Х.Т.

Дебеланы Х.О.

Жаболаны А.Х.

Джабаланы И.О.

Къудайланы И.Ж.

Мамайланы А.М.

Саракаланы М.К.

Таукенланы К.К.

Фрийланы  Х.М.

Энейланы З.И.

 Былайда да митинг къуралады, оноучула, ветеранла, жамауат  оганизацияланы келечилери сёлешедиле. СССР-ни кезиуюнде тыш къыралланы Кюнбатыш жанында  къуллукъ этген ветеранланы союзуну таматасы Беслан Гуляжинов кеп болмай  район башчыгъа айырылгъан Анатолий Тесленкогъа Ростов областьны  былтыр  Минги  тауну башына чыгъаргъан байрагъын береди. Ызы  бла  КъМР-ни  урушну,  урунууну  ветеран организациясыны  башчысы Мухамед  Шихабахов мартыновчуланы бир къауумун  юбилей майдалла  бла саугъалайды. Былайда мен тарыхчы, «Рубежи Родины» деген излеу къауумгъа   башчылыкъ этген Александр Мартынов бла ушакъ этеме. Алгъадан окъуна хапар эшитгеним себепли: «Беш жюзден артыкъ аскерчибизни тукъумларын  къалай тохташдыралгъансыз?» - деп сорама.

 Бек  къыйын  иш  болгъанын  ангылатады. Москвада Подольскда Къоруулау министерствону архивинде, КъМР-ни  архивлеринде  кёп  ишлерге тюшгенди. Районну  адамлары да, ол кезиуде  абаданыракъ болгъанла  да болушхандыла. Ростовну архивинде да табылгъандыла аскер  къагъытла, дейди.

Ол кюн, менден сора да, кёпле ыразылыкъларын билдиргендиле бу жашха. Арымай, талмай, аз-аздан  115-чи атлы  аскер  дивизияны  беш жюзден артыкъ аскерчисини  тукъумларын тохташдыргъандан тышында, сюеклерин жангыдан  асырап, жууукъларына да билдирирге  кюрешгенди.

Былайда мен алгъадан окъуна   табылгъан тукъумларын  сагъыныргъа сюеме. Ала  биз 2002 жылда баргъанда  да  бар  эдиле музейде.

Аппайланы Къурманбий  (Къашхатау)

Атабийланы Жамал (Огъ.Малкъар)

Атабийланы Шакъман (Къашхатау)

Атмурзаланы Магомет (Огъ.Малкъар)

Атмурзаланы Локъман (Кёнделен)

Баккуланы  Якъуб (Огъ.Малкъар)

Беппайланы  Шахым (Кёнделен)

Биттууланы Хажимурат (Огъ.Малкъар)

Бёзюланы Тенгиз (Огъ.Малкъар)

Жаболаны Исхакъ (Огъ.Малкъар)

Жаболаны Хызыр (Тёбен Холам)

Жангоразланы Мухадин (Огъ.Малкъар)

Къазийланы  Ахмат (Къашхатау)

Кетенчиланы  Дауут (Холам)

Кетенчиланы Зулкъарний (Къашхатау)

Курданланы Суфиян (Кёнделен)

Кючмезланы  Азнор (Холам)

Кючмезланы Чепелеу (Акъ-Суу)

Сабанчыланы Хасан (Огъ.Малкъар)

Саракаланы Магомет (Огъ.Малкъар)

Селяланы  Махти (Кёнделен)

Таукенланы Къурманбий (Огъ.Малкъар)

Улбашланы Мухадин (Огъ.Малкъар)

Хоханаланы Хасан (Къашхатау)

Хучуналаны  Юсюп (Хабаз)

Цийкъанланы Абу (Огъ.Малкъар)

Чабдарланы  Магомет (Акъ-Суу)

Энейланы  Залкъуф (Кёнделен)

 Кёп миллетле келишиулюкде жашайдыла

 Байрам программагъа кёре,   мында жашагъанла, эллени администрациялары да арбазла  къурагъан эдиле. Районну тийресинде 54 миллетни келечилери жашайдыла. Тюрклюле, украинлиле, эрменлиле, азербайджанлыла, молдованла, удмуртла, чеченлиле, дагъыстанлыла, белорусла. Месхетинли  тюрклюлени  таматасы  Хамит  Репатов мында алагъа уллу болушлукъ этгенлерин, жер юлюшле бергенлерин уллу хурмет  бла айтады.

Чеченлилени таматасы Сулейман Лабазанов да: «Алыкъа бизге тюртдюм этген адам кёрмегенме, сабыр  адамла жашайдыла районда, иш кёллю. Мени эки  жашым да тутушуудан Россейни, Европаны, дунияны  чемпионларыдыла. Ол да мында жюрюген  тенгликни белгисиди. Чингизге уа  бюгюн «Мартынов районну  сыйлы инсаны» деген ат берилгенди», - деп, къууанчын тыялмайды.

Дагъыстанлыланы арбазына жууукълашама. Аланы таматалары  Таоев Нухрадин жарыкъ тюбейди. «Мен бюгюн эки байрамны белгилейме, - дейди. - Быйыл районнга 80 жыл болады, биз бери кёчюп   келгенли да - 30 жыл. Тынч жашау  излеп келмеген эдик. Огъурлу жер   эм  халал  адамланы  табайыкъ  деп.  Тапханбыз. Малчылыкъда, жерчиликде урунабыз. Бир бирге терс  къарагъан  жокъду. Жер  да,  иш  да,  кюнню жарыгъы  да  барыбызгъа  да  жетерикди».

Ол кезиуде Ростов областьны вице-губернатору Игорь Гуськов келгенин эслеп, барып саламлашабыз,  атымы  да айтып,  хапар  сорама. Ол КъМР-ни  Башчысы  Юрий  Коковха ыразылыгъын билдиреди, урушну кезиуюнде жерлешлерибизни жигитликлерини юсюнден уллу хурмет бла айтады. «Бюгюн биз, урушну кёрмегенле,  къазауатда башланнган шуёхлукъну сакълай билирге керекбиз», - дейди.

Ингирде той-оюн къуралады. Бизни артистлерибизге гюрюлдеген  къарсла бла тюбейдиле.

Тырныаууздан келтирилген таш

Экинчи кюн атла, женгил эмда  аякъ машинала бла уруш ётген  жерлеге барыу къуралады. Махтаулукъну майданында гюлле да  салып, жыйылгъанла ёлгенлени   шошлукъда эсгередиле. Андан сора «Пробуждение» деген  элни къатында тохтайдыла. Жол жанында Тырныаууздан келтирген   ташда аскерчилерибизни былайда  сермешгенлерини юсюнден жазыу барды. Ала мында къуршоугъа тюшген эдиле,  эки  кюнню  ичинде   хутор къолдан-къолгъа юч кере ётгенди, жети кере хауадан эм топладан  атып, фашистле онгларын алгъан  аскерчиле кеслерин жесирге бермей чыкъгъандыла. Асыры ачыудан, гитлерчиле жаралыланы  къыргъандыла, бир къауумларын  салам отда  кюйдюргендиле.

Экинчи тохтагъан жерибиз Ново-Николаевское эл эди. 1942 жылны   июль айында бу тийреде бегиннген  аскерчилерибизге 50 танк эм эки  жаяу аскер полк чабыууллукъ этгендиле. Бек къаты уруш баргъанды, былайда 316-чы полкну командири В.Захаров жигитча жан бергенди. Жерлешлерибиз 23 танкны кюйдюргендиле, кеслеринде къоранч да, жарсыугъа, бек  уллу  болгъанды.

Ново-Николаевскоеде эллиле бизни эсгертмени къатында сакълап  тура эдиле. Кёп  болмагъанлай  излеу ишни бардыргъанла эки  аскерчини сюеклерин тапхандыла, ол кюн аланы асырау да болду. Тукъумларын тохташдыралмагъанлары себепли къайсы миллетден  болгъанлары да белгисиз, аны ючюн орус бабас да кеслерини дин адетлерине кёре окъуду, районну иймамы Абубекир Усманов да дин  къарындашлары бла жаназыгъа сюелди. КъМР-ни Парламентини депутаты Заур Апшев, Мухамед  Шихабахов да сёлешдиле, ыразылыкъларын билдирдиле.

«От семьи Скороход» деген жазыулары бла гюл къысымны эслеп ким келген  болур деп изледим. Ол а - 115-чи  атлы аскер дивизияны командири  генерал-майор Антон Скороходну  туудугъуну жашы Роман. Танышабыз. Александра Землянскаяны  юсюнден  сорама. Эсгералмады.  Да  аппасындан, атасындан эшитирик  эди, ансы къайда…

Александра Землянская кеси  Мартыновкадан болгъанды, тасхачылыкъ этип тургъанды бизни  дивизиягъа, саулай  51-чи армиягъа  да. 1967 жылда  Нальчикге да  келип, ызы бла Скороходну юйюнде бир  ыйыкъ туруп кетгенди. Иноземцевода 2002 жыл биз ары баргъанда, чапханлай келгени эсимдеди. Бизни аскерчилеге жоралап назму да  жазгъан  эди:

Кенг таланы уруш ёртен аулагъанды,

Окъ-топ таууш тёгерекни бийлегенди,

Жамычынгы  байракъ  этип  учаса,

Тор атынг бла  заман желни  озаса.

Айтханыбызча, Ново-Николаевское элде кёп адам жоюлгъанды. 5-6 жыл мындан алгъа гитче белги   таш бар эди, энди уа мемориал  ишленнгенди. Мермер ташха жазылгъан малкъар тукъумланы жазып  алгъанма:

Абаев М.Ш.

Айтеков Ж.Р.

Алтуев А.А.

Анахаев М.И.

Атабиев М.Я.

Атабиев Ж.О.

Атабиев Х.К.

Атмурзаев И.О.

Атмурзаев  Л.О.

Аттаев М.Х.

Байзуллаев А-К.М.

Бапинаев И.И.

Будаев М.Т.

Габаев Т.Р.

Газаев Ж.О.

Гижгиев М.Ж.

Гижгиев С.И.

Жабелов О.А.

Жабелов А.Г.

Дебеев Х.О.

Таппасханов С.Ж.

Таукенов А.М.

Текеев М.Х.

Теппеев М.Х.

Ульбашев М.А.

Холаев Х.Ч.

Хоханаев Х.К.

Циканов А.Т.

Чабдаров М.С.

Чеккеев С.А.

Чеченов А.А.

Чеченов Б.Б.

Чеченов М.О.

Шаутаев М.З.

Шаваев И.Б.

Шаваев Х.Ж.

Шекеров М.Т.

Этеев Д.Х.

Этезов Л.С.

Этуев Н.Х.

Отаров А.Г.

Отаров М.М.

Фриев Х.М.

Созаруков А.А.

Мечукаев Б.К.

Мизиев М.М.

Созаев А.К.

Мирзоев Х.С.

Аккаев А.С.

Аккаев М.О.

Байказиев А.А.

Беппаев Ш.С.

Жабоев Х.Т.

Жангоразов К.К.

Жангоразов М.И.

Жантуев А.О.

Зашаев И.К.

Зумакулов Т.О.

Казиев А.О.

Казиев М.Ж.

Кейбаев Т.Т.

Кетенчиев З.К.

Кетенчиев Ч.К.

Кубадиев Н.К.

Кулиев З.Ж.

Курманов М.Х.

Курманов  Р.Г.

Курманов С.Х.

Курданов Х.И.

Кучмезов А.А.

Юйню бахчасында - эки къабыр

Алайда хутор Московский деп   барды. Аны школу 115-чи атлы  аскер  дивизияны  атын  жюрютеди.  Былайда къуралгъан митингде Мухадин  Кумахов мектепге саугъагъа уллу  сурат да береди.  Бу элде  уруш  эте  жан берген Чемазоков Жумальдинни туудугъу да тукъумларыны атындан ыразылыгъын билдиреди. Бу тийреде Емельяна Атрохова  жашагъан юйню бахчасында жан  бергендиле  топчула  Хацу  Гонов  бла  Жумальдин Чемазоков. Экисин да  ёлген жерлеринде асырагъандыла. Тёгереги гюлледен, терекледен толу эсгертмени къатында биз да   шошлукъда сюелдик.

Емельяна  жашаудан кетгенди, сау заманында  соргъан эдим: «Къарындаш къабырлада асырайбыз дегенде, нек  унамагъанса», - деп. «Да адамым  къалмагъанды, келип, была бла  хапар айтсам, жюрегим тынчаяды. Мен ёлсем, анда ала экиси да мени къол аязларында жюрютюрюкдюле», - деп жууаплагъан эди, кёлю тола. Бахсанчыла мазия (туя) тереклени келтирип  салгъандыла  эсгертмени къатында, сора  Емельянаны  къабырында  да.

Бу тийреде да бек уллу сермеш  болгъанды. Курган Лысый деп барды. Юч кюнню ичинде ол бийиклик эки кере ётгенди къолдан-къолгъа. Фашистле 15 танкны, 5 бронемашинаны, 16 миномётну, 13 пулемётну, юч батальонну тас этгендиле. Курганны кесинде да барды эсгертме, Къоншумас Кешоковну эм къарындашла Гуановланы атлары жазылып. Московский хуторда малкъарлы  жашланы тукъумлары быладыла:

Абайланы М.Ш.

Хаджиланы М.Ч.

Черкесланы Ш.Х.

Чеченланы М.Г.

Глашланы  А.З.

Биттирланы  Ш.А.

Бёзюланы  А.Х.

Къайгъырмазланы  М.З.

Чаналаны М.Ш.

Отарланы Т.С.

Бёзюланы А.Х.

Уллу Мартыновкада политрук Хажмудар Озов этген жигитликни  билмеген жокъду. Жаралы болуп  тургъанлай, Лидия Ситникованы  юйюнден от ачып, бир танкны да кюйдюрюп, ахыр огъу бла кесин  уруп жоюлгъанды. Элде аны атын жюрютген орам барды. Район музейде бизни аскерчилени юслеринден хапар да, сурат да, заман  саргъалтхан  къагъытла да  бардыла. Аллай музей Московский хуторну орта школунда  да барды. Уллу Мартыновканы ара  орамына  Къабарты-Малкъар деген  берилгенди.

Уллу Ата  журт урушну кезиуюнде Мартынов районну энчи атлы  аскер корпус (командири генерал В. Позибов), 135-чи танк бригада  (командири полковник М. Силин), 155-чи танк бригада (командири подполковник Н. Белочкин), 302-чи эм 91-чи мараучу, 115-чи атлы аскер дивизияла къоруулагъандыла. Ала Сталинградха ёшюн ургъан, Кавказгъа жол ачаргъа излеген душманны жолун кесерге керек эдиле. Къоранч кёп болгъан эсе да, ала борчларын толтургъандыла.

Архив къагъытлагъа кёре, дивизияны санында 4.515 аскерчи болгъанды, аладан 3.947 Мартыновканы тийресинде жан бергендиле. «Дивизия кюйгенди, алай белгиленнген борчну толтуруп», - дерикди артда  маршал С.М. Будёный. Аллай жигитлерин хайырындан 1945 жылны майында  кёкде Хорламны жулдузу жаннганды. Ол жулдуз жолубузну жарытханлай турады.